گزارش آژانس سند روسفیدی ایران در عرصه پادمانی است

  بی‌طرفانه، عینی و واقعیت‌محور ویژگی‌هایی بود که مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای گزارش خود برشمرده بود. با انتشار این گزارش تا چه اندازه متن آن با ویژگی‌های مورد ادعای یوکیا آمانو تطابق دارد؟

برخی کلمات و واژه‌ها در دنیای سیاست معنای خاص خود را دارد. سیاسی‌ترین نهاد تخصصی فنی بین‌المللی را شاید بتوان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی دانست. بنابراین ‌بار معنایی این واژگان در قاموس آژانس بین‌المللی متفاوت از معنای اولیه آنها در تعاملات اجتماعی عادی است. اولا همان‌طور که در مقالات قبلی خود اعلام کرده‌ام از اساس معتقد هستم که این پرونده ساختگی است و زاییده تخیلات سرویس‌های امنیتی غربی و صهیونیستی است و از بنیان غیرقابل راستی‌آزمایی کامل توسط آژانس است و این دقیقا دلیلی بود که با استناد به آن سال‌ها مدیرکل قبلی آژانس از ورود به این بحث‌ها خودداری کرد. ثانیا موضوع مورد بحث بعضا یک‌سری اطلاعات ارایه شده در مورد فعالیت‌ها و مکان‌هایی است که متعلق به بیش از دو دهه قبل است و اساسا دیگر ارزش اطلاعاتی ندارند یا به دلیل گذشت زمان قابل بررسی نیستند. ثالثا بسیاری از این اطلاعات در مورد مطالعات موردی و غیرمنسجمی است که بعضا توسط برخی متخصصان روی موارد علمی و تئوریک یا در حد آزمایشگاهی صورت گرفته است و در هیچ یک از این موارد ماده هسته‌ای به‌کار گرفته نشده و در گزارش اخیر آژانس هم دقیقا به این واقعیت مهم اشاره شده است. رابعا تحقیقات نظامی متعارف یا تحقیق روی موارد کاربرد دوگانه در صنعت نفت و نظامی موضوعی است که در بسیاری دانشگاه‌های دنیا و بسیاری کشورها در حال انجام است و آژانس به هیچ‌وجه حق ورود به این عرصه را، تا زمانی که ماده هسته‌ای به‌کار نرفته باشد، ندارد. خامسا آژانس فقط می‌تواند حقایق و واقعیت‌ها را تا جایی که مربوط به مواد هسته‌ای یا کاربرد این مواد باشد بررسی و گزارش کند. آژانس بر اساس اساسنامه خود و قرارداد پادمان نمی‌تواند وارد نیت خوانی شده یا تخیلات و تصورات سرویس‌های جاسوسی را مورد راستی‌آزمایی قرار دهد. قصدم از ذکر این پنج دلیل در مقدمه این بود که بدانیم موضوع موسوم به پی‌ام‌دی چه مقدار پیچیده است و چه مقدار ما باید دقت کنیم که مرجع و منطق بررسی موضوع چیست و درگیر شدن آژانس در این بحث باید با رعایت چه ظرایفی باشد. کشورهای دنیا می‌دانند همکاری‌ای که ما با آژانس در این زمینه کرده‌ایم یک اقدام داوطلبانه بوده که در قالب نقشه راه تنظیم شده با آژانس و با رعایت خط‌قرمزهای کشور صورت گرفته است. جمهوری اسلامی ایران که از گذشته فعالیت‌های خود کاملا مطمئن بوده است تصمیم گرفت تا این همکاری داوطلبانه را با آژانس انجام دهد تا حقانیت مواضع جمهوری اسلامی ایران را به دنیا نشان دهد. مواضع جمهوری اسلامی ایران راجع به این پرونده هم همیشه روشن بوده است و همواره اتهامات واهی آن را به‌شدت رد کرده است. اما به این موضوع هم اشراف داشته است که فصل نوین تعاملات با آژانس و دنیا را نمی‌توان شروع کرد زمانی که سایه یک پرونده ساختگی روی تعاملات کشور ایران باشد. بر همین اساس ایران در خلال مذاکرات برجام و بعد از توافق روی یک نقشه راه پذیرفت که همکاری لازم را به عمل آورد تا این پرونده یک‌بار برای همیشه بسته شود و نشان دهد که هرگز انحرافی در برنامه‌های هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران و مواد هسته‌ای کشور به مقاصد نظامی صورت نگرفته است. در گزارش اخیر، آقای آمانو اعلام کرده است که ایران همکاری لازم را به عمل آورده و همه اقدامات مورد توافق بر اساس نقشه راه را اجرایی کرده است. گزارش آژانس در مواردی که واقعیت‌ها و نحوه تعامل ایران را بیان می‌دارد مبتنی بر واقعیت‌هاست و سعی کرده است تاحدودی بی‌طرفی را نگه دارد. اما مشکل اینجاست که گزارش آژانس محدود به شرح ماوقع نیست و دارای ارزیابی‌هایی نیز هست. در بخش ارزیابی‌ها در هر مورد فنی، به ویژه در زمینه مطالعات و تجارب کوچک انجام شده علمی و فنی، لزوما آژانس به حقایق توجه نکرده است و چون منبع اطلاعات آژانس، منابع باز بوده که بعضا زاییده تخیلات سرویس‌های جاسوسی است، بخشی از این ارزیابی‌ها را تحت تاثیر قرار داده و از واقعیت دور کرده است. وقتی شما حقیقت و تخیل را با هم می‌آمیزید نتیجه لزوما یک امر واقعی نیست هرچه هم که شما تلاش کنید واقع‌گرا و بی‌طرف بمانید.

  آمانو در گزارش خود مدعی است که آژانس نمی‌تواند در خصوص برخی مسائل مانند مخزن آزمایش در پارچین‏، مطالعات مدل‌سازی‏، فیوزها و چاشنی‌های انفجاری و اقلام دومنظوره قضاوت نهایی را بکند. عدم صدور قضاوت نهایی در این خصوص به معنای متهم بودن ایران در این موارد است؟

خیر، چنین نیست. آژانس بیش از همه می‌داند اختیارات قانونی آن چه حد است. آژانس در موقعیتی نیست که قضاوت کند. قضاوت در مورد کشورها به عهده نهاد سیاستگذار است که در این زمینه شورای حکام وظیفه ارایه قضاوت را دارد. آژانس تلاش کرده است روند وقایع را بیان کند؛ در عین حال که همکاری ایران را مورد تاکید قرار داده است حال بعضا ارزیابی‌های تخصصی هم ارایه کرده است. همان‌طور که گفتم برخی از این ارزیابی‌ها متاثر از اطلاعات ارایه شده از سوی سرویس‌های جاسوسی یا منابع باز است. در واقع اگر هر یک از ١٢ موضوع مطرح در این گزارش را یک سکه در نظر بگیریم یک روی سکه اطلاعات ارایه شده و در دسترس آژانس از منابع باز است و روی دیگر سکه توضیحات ارایه شده از سوی کشور ایران و همکاری‌های انجام شده از سوی ایران است. آژانس در هنگام ارایه ارزیابی تلاش کرده است هر دو روی سکه را بیان کند. اما محتوای کلی گزارش به نحوی است که انتخابی جز مختمومه شدن این پرونده برای همیشه پیش روی شورای حکام نمی‌گذارد. مثلا آمانو درمورد چاشنی‌های انفجاری می‌گوید: «آژانس چنین ارزیابی می‌کند که چاشنی‌های EBW  تولیدی توسط ایران دارای مختصاتی هستند که به ابزار انفجاری هسته‌ای مربوط می‌شود. آژانس تصدیق می‌کند که روند رو به رشد استفاده از چاشنی‌های انفجاری EBW برای مصارف غیرنظامی و نظامی متعارف وجود دارد.» یا در مورد مخزن انفجاری می‌گوید: «آژانس ارزیابی می‌کند که فعالیت‌های گسترده انجام شده توسط ایران از فوریه ٢٠١٢ در محل خاص مورد نظر آژانس، توان آژانس برای انجام راستی‌آزمایی موثر را به صورت جدی تضعیف کرد.» در مورد مدل‌سازی‌ها می‌گوید: «آژانس ارزیابی می‌کند که ایران مدل‌سازی رایانه‌ای یک وسیله انفجاری هسته‌ای را قبل از ٢٠٠٤ و بین ٢٠٠٥ و ٢٠٠٩ انجام داده است. با این حال آژانس ماهیت ناقص و پراکنده این محاسبات را مورد توجه قرار می‌دهد. آژانس همچنین کاربرد برخی مدل‌سازی‌های هیدرودینامیک برای وسیله‌های انفجاری نظامی متعارف را مورد توجه قرار می‌دهد.» در مورد فیوزها هم آژانس اعلام می‌کند که: «اطلاعات در اختیار آژانس از اسناد مطالعات ادعایی نشان داد که ایران تعدادی انتخاب‌های فنی برای سیستم فیوز، مسلح‌سازی و آتش را مورد بررسی قرار داده که تضمین می‌کند کلاهک محیطی موشک جدید شهاب٣ تا زمان رسیدن وسیله به هدف مشخص شده سالم مانده و اینکه کلاهک پس از آن صحیح عمل کند. ولی آژانس اطلاعات بیشتری در این زمینه از زمان ضمیمه سال ٢٠١١ میلادی دریافت نکرده است.»مجموع این اظهارنظرها به این معناست که آژانس کاربردهای متعارف نظامی این تجربیات را مورد تاکید قرار می‌دهد. موضوعی که بیانگر حقانیت مواضع اعلامی از سوی ایران است. انجام مطالعات متعارف نظامی حق هر کشور برای تقویت بنیه دفاعی خود است و هیچ کس در دنیا نمی‌تواند این حق را از کشوری سلب کند. ممکن است تخیلات سرویس‌های جاسوسی رقبای کشور، درصدد القای برداشت‌های ناصحیحی از این اقدامات نظامی متعارف و با کاربرد دوگانه باشد اما این تلاش‌ها هیچ ارزش و اعتبار حقوقی نداشته و صرفا ماهیت تبلیغاتی و جنگ روانی دارد. از طرف دیگر برای من قابل درک نیست که انتظار آژانس در مورد سایت پارچین چیست؟ ایران که همکاری لازم را در موارد متعدد با آژانس در چندین نوبت به عمل آورده است و بازدیدها و نمونه‌برداری‌های لازم انجام شده است. آیا آژانس انتظار داشته است ایران بیش از دو دهه در این سایت هیچ فعالیت ساخت و ‌سازی نکند چون یک سری داستانسرایی و تخیل راجع به این سایت هست؟ آیا ورود به این موضوعات مطابق اختیارات و اساسنامه آژانس است؟!به هر صورت همان طور که گفتم به علت گذشت زمان، پراکندگی موضوعات و ماهیت غیرواقعی بسیاری از اتهامات ذکر شده در پرونده، آژانس نمی‌تواند وارد این موضوعات شود و دلیل مقاومت البرداعی برای ورود به این بحث هم درک واقع‌بینانه وی از ماهیت این پرونده بود.

  تبعات عدم صدور قضاوت نهایی در موارد قید شده در سوال بالا در دراز مدت برای ایران چه خواهد بود؟

وظیفه آژانس قضاوت نیست. آژانس یک وظیفه بیشتر ندارد و آن این است که بررسی کند آیا مواد هسته‌ای به مقاصد نظامی منحرف شده است یا خیر؟ این اساس قرارداد پادمان موجود ما با آژانس است. این خمیر مایه اساسی تعاملات پادمانی با همه کشورهای دنیاست. آژانس یک نهاد جاسوسی نیست و مبنای کار آن هم قضاوت راجع به داده‌های جاسوسی نیست. اساسا کل رهیافت پادمانی آژانس بر موضوع ردیابی تشخیص و حسابرسی مواد هسته‌ای استوار است. تکرار می‌کنم مواد هسته‌ای و نه چیز دیگر. اگر نمونه‌گیری‌ها و اقدامات نظارتی و بازرسی‌های آژانس انحراف را نشان داد یا وجود مواد حسابرسی نشده را بیان کرد در آن صورت سایه اتهام علیه کشور ما است. خوشبختانه در این گزارش آژانس بیان کرده است که هیچ انحرافی راجع به مواد هسته‌ای ایران ندیده است و این یعنی روسفیدی ایران در عرصه پادمانی. این یعنی برحق بودن مواضع اعلام شده قبلی و نشان دادن این موضوع که همه تبلیغات گذشته غرب و رژیم صهیونیستی علیه کشورمان ساختگی بوده است و با اغراض سیاسی صورت گرفته است. آژانس در گزارش خود ضمن اشاره به همکاری‌های کامل ایران با آژانس بر طبق نقشه راه اذعان کرده است که این همکاری‌ها آژانس را قادر ساخته تا ارزیابی نهایی خود از موضوع پی‌ام‌دی را ارایه کند. بنابراین می‌توان گفت که همه اقدامات در زمینه مسائل گذشته به طور کامل به سرانجام رسیده و موضوع پی‌ام دی پشت سر گذاشته شده است. در گزارش آژانس هیچ عبارتی مبنی بر عدم پایبندی ایران به تعهداتش طبق ان‌پی‌تی وجود ندارد. آژانس همچنین تایید کرده که هیچ علامتی مبنی بر انحراف مواد هسته‌ای در ایران پیدا نشده است. بدین‌ترتیب این گزارش بر صلح‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای ایران صحه گذارده و راه را برای قضاوت اعضای شورای حکام و بسته شدن موضوع در شورای حکام همواره می‌کند.

  برخی منتقدان این گزارش معتقد هستند که گزارش آمانو موجب شده تا پی‌ام‌دی به ام‌دی تبدیل شود. این انتقاد به گزارش آمانو وارد است؟

خیر؛ این تحلیل و ارزیابی خلاف واقعی است که برایم قابل درک نیست!! این گزارش سند روسفیدی ایران در عرصه پادمانی است و زمینه‌ای را فراهم می‌آورد تا دیگر سایه تبلیغات مسموم دشمنان ایران در زمینه ابعاد احتمالی نظامی پرونده هسته‌ای روی ایران نباشد و یک‌بار برای همیشه از روی فعالیت‌های هسته‌ای کشورمان برداشته شود چون آژانس به صراحت موارد مهم زیر را برای برحق بودن ایران اعلام می‌دارد: «آژانس نشانه هایی از چرخه سوخت هسته‌ای اعلام نشده در ایران، فراتر از فعالیت‌های اعلام شده گذشته از سوی ایران، نیافته است. آژانس ارزیابی می‌کند که هر مقدار مواد هسته‌ای که می‌توانسته تحت برنامه آماد (AMAD Plan) در اختیار ایران قرار داشته باشد مربوط به شب‌هات ناشی از حسابداری و اندازه‌گیری مربوط به مواد هسته‌ای بوده است. بر اساس کلیه اطلاعات در دسترس در رابطه با اجزای هسته‌ای وسیله انفجاری، آژانس نشانه‌هایی از انجام فعالیت‌هایی از سوی ایران که بتواند مستقیما به «سنداورانیوم فلزی» یا به اطلاعات طراحی یک وسیله انفجاری از شبکه مخفی عرضه هسته‌ای ردیابی شود، نیافته است... . آژانس تصدیق می‌کند که استفاده فزاینده‌ای از چاشنی‌های EBW برای اهداف غیرنظامی و نظامی متعارف وجود دارد. آژانس همچنین ارزیابی می‌کند که فناوری آغازگر چند نقطه‌ای توسعه یافته از سوی ایران مشخصات مرتبط با یک وسیله انفجاری هسته‌ای و همچنین (مرتبط) با تعداد محدودی از کاربردهای جایگزین دارد... بر اساس کلیه اطلاعات در اختیار آژانس درخصوص مدل‌سازی و محاسبات، شامل (اطلاعات ناشی) از اجرای نقشه راه، آژانس ارزیابی می‌کند که ایران مدل‌سازی کامپیوتری از یک وسیله انفجاری هسته‌ای را قبل از سال ٢٠٠٤ میلادی و ما بین سال‌های ٢٠٠٥ و ٢٠٠٩ میلادی انجام داده است. معهذا، آژانس ماهیت ناقص و پراکنده این محاسبات را مورد توجه قرار می‌دهد. آژانس همچنین قابلیت کاربرد برخی مدل‌سازی(های) هیدرودینامیک برای وسایل انفجاری نظامی متعارف را مورد توجه قرار می‌دهد... آژانس نشانه‌های معتبری از انحراف مواد هسته‌ای در ارتباط با ابعاد احتمالی نظامی برنامه هسته‌ای ایران نیافته است.»

  در بخش نتیجه‌گیری گزارش نهایی آمانو آمده است: «آژانس ارزیابی می‌کند که طیفی از فعالیت‌های مرتبط با توسعه یک وسیله انفجاری هسته‌ای در ایران قبل از پایان سال ٢٠٠٣ میلادی به عنوان تلاشی هماهنگ انجام شده و برخی فعالیت‌ها بعد از سال ٢٠٠٣ میلادی اتفاق افتاده است. آژانس همچنین ارزیابی می‌کند که این فعالیت‌ها فراتر از امکان‌سنجی و مطالعات علمی و کسب مهارت‌ها و توانمندی‌های فنی مرتبط و مشخص پیشرفتی نداشته است. آیا محدوده مورد ادعای آمانو در خصوص امکان‌سنجی و مطالعات علمی برای کشوری مانند ایران که عضو ان‌پی‌تی است غیرقانونی به حساب می‌آید؟

همان طور که بیان داشتم وظیفه آژانس بررسی عدم انحراف مواد هسته‌ای به مقاصد نظامی است. در کشوری که آژانس به صراحت اعلام می‌دارد مواد هسته‌ای در داخل آن منحرف نشده است یعنی اینکه هرچه این کشور انجام داده است مطابق با معاهده ان‌پی‌تی بوده است. هیچ کشوری را نمی‌توان از مطالعه و تحقیقات علمی بماهو علمی و تئوریک منع کرد چون علم در انحصار چند کشور محدود نیست. همان طور که خود آژانس نیز تاکید می‌کند بسیاری از عرصه‌های مطالعاتی، حوزه مشترک میان علوم مختلف فیزیک و صنعت هستند و دارای کاربردهای دوگانه و حتی چندگانه‌اند که انجام آنها برای کشور بزرگی مانند ایران محل ایراد و اشکال نیست.

  آیا پس از مختومه اعلام شدن پرونده موسوم به پی‌ام‌دی در شورای حکام باز در آینده‌ای دور یا نزدیک آژانس می‌تواند با ادعای در دست داشتن مدارک جدید این پرونده را مجددا بازگشایی کند؟

خیر؛ این پرونده باید به نحوی بسته شود که دیگر قابل باز شدن نباشد. البته این به معنای عدم انجام وظیفه راستی‌آزمایی مواد هسته‌ای توسط آژانس در آینده نیست. ولی همان طور که خود آژانس هم تایید کرده است تاکنون هیچ شاهدی در زمینه انحراف مواد هسته‌‌ای کشورمان ندیده است و در شرایط فعلی همه مواد حسابرسی شده‌اند و تحت نظارت هستند. بنابر این فعالیت‌های راستی‌آزمایی آژانس دیگر مربوط به گذشته نخواهد بود و از این به بعد تمرکز روی راستی‌آزمایی عدم انحراف مواد هسته‌ای در آینده است.

  تبعات انتشار این ادعا که ایران در گذشته مطالعات علمی و امکان‌سنجی درباره توسعه یک وسیله انفجاری هسته‌ای داشته است برای ایران در همکاری‌های آتی با آژانس چه خواهد بود؟

 هیچ تبعات خاصی ندارد چون در گزارش آژانس بیان شده است که ماده هسته‌ای در این مطالعات علمی وجود نداشته است و ماده هسته‌ای موجود در ایران به مقاصد نظامی منحرف نشده است. آنچه مهم است این است که در این گزارش بیان شده که همه فعالیت‌های مندرج در نقشه راه بر اساس برنامه مورد توافق انجام شده‌اند. ایران توضیحات کتبی و اسناد مربوطه راجع به مسائل باقیمانده گذشته و حال را ارایه داده و آژانس سوالاتی راجع به ابهامات مرتبط با توضیحات ایران تقدیم داشت و نشست‌های فنی- کارشناسی برگزار شد. ایران فعالیت‌های پادمانی در مکان‌های خاص موردنظر آژانس، از جمله در پارچین، انجام داد و جلسه جمع‌بندی برگزار شد. اجرای نقشه راه همکاری محتوایی بیشتری میان آژانس و ایران را تسهیل کرد.

  آیا تفاوتی در لحن گزارش اخیر آمانو با گزارش‌های قبلی آن وجود داشت؟

ادبیات گزارش جدید آژانس حاوی نوعی مبرا دانستن جمهوری اسلامی ایران از اتهامات مطرح شده در پرونده پی‌ام‌دی است به نحوی که گزارش آژانس حتی در خصوص مطالعات مربوط به قبل از سال ٢٠٠٣، از عبارات ویژه‌ای استفاده کرده است. مثلا در گزارش، در بخش مطالعات و تجربیات، بیان شده که این موارد در ایران صورت گرفته است و به نحوی بیان نشده است که تصمیم منسجم و هدفمندی از سوی نظام ایران در این زمینه گرفته شده است. در همه موارد مطرح شده کاربرد دوگانه فعالیت‌ها مورد توجه آژانس واقع شده است. در بسیاری از موارد بیان شده که اطلاعات جدیدی در دسترس آژانس نیامده است که به معنای این است که اطلاعات ارایه شده قبلی مشمول مرور زمان می‌شود. در بحث مطالعات؛ در ارتباط با ساختار سازمانی مربوطه، گزارش نگفته است این ساختار سازمانی برای این کار بوده بلکه می‌گوید برای چنین کاری مناسب بوده است.

  آیا کیفرخواست ١٢ ماده‌ای که پیش از این علیه ایران صادر شده بود با این گزارش به پایان خود نزدیک شده است و اقدام بعدی آژانس در خصوص پرونده موسوم به پی‌ام‌دی چه خواهد بود؟

گزارش اخیر آمانو ثابت می‌کند که تقریبا اتهامات مطرح شده در خلال بیش از یک دهه علیه برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران بی‌مبنا یا حتی ساختگی بوده است. این گزارش حاوی ارزیابی و رای نهایی نسبت به اتهامات ١٢گانه قبلی است و خیلی روشن ایران را از مجموعه اتهامات مبرا کرده است. از جمله درباره ادعای خطرناک وجود مخزن آزمایش اتمی در پارچین که در جریان دیدار آقای آمانو و کارشناسان آژانس از این سایت، غیرمستند بودن آن اثبات شد، یا درباره ادعای انجام انفجارات آزمایشی در منطقه مریوان که در گزارش اخیر رد شده است و همچنین موضوع فعالیت‌های مرتبط با ساخت سلاح اتمی براساس اسناد ادعایی سازمان‌های اطلاعاتی غربی که آن نیز عملا توسط آقای آمانو بی‌پایه دانسته شده است. البته طبیعی است بسیاری از موضوعاتی را که مربوط به سال‌های خیلی دور هستند نمی‌توان به صورت کامل و صد درصد روشن ساخت. چون گزارش ارزیابی نهایی آژانس درباره مسائل گذشته نشان می‌دهد که هیچ نشانه‌ای از یک برنامه نظامی هسته‌ای یا انحراف مواد هسته‌ای در ایران پیدا نشده و صلح‌آمیز بودن برنامه ایران اثبات شده است. حالا نوبت ١+٥ است که موضوع را در شورای حکام ببندند. کشورهای گروه ١+٥ اکنون موظفند بر اساس بند ١٤ توافقنامه برجام، پرونده ابعاد احتمالی نظامی برنامه اتمی ایران را رسما در شورای حکام آژانس مختومه کنند.

برش

   مواضع جمهوری اسلامی ایران راجع به این پرونده هم همیشه روشن بوده و همواره اتهامات واهی آن را به‌شدت رد کرده است. اما به این موضوع هم اشراف داشته است که فصل نوین تعاملات با آژانس و دنیا را نمی‌توان شروع کرد زما

نی که سایه یک پرونده ساختگی روی تعاملات کشور ایران باشد.

   محتوای کلی گزارش به نحوی است که انتخابی جز مختومه شدن این پرونده برای همیشه پیش روی شورای حکام نمی‌گذارد.

   از این پس فعالیت‌های راستی‌آزمایی آژانس دیگر مربوط به گذشته نخواهد بود و از این به بعد تمرکز روی راستی‌آزمایی عدم انحراف مواد هسته‌ای در آینده است.

   ادبیات گزارش جدید آژانس حاوی نوعی مبرا دانستن جمهوری اسلامی ایران از اتهامات مطرح شده در پرونده پی‌ام‌دی است به نحوی که گزارش آژانس حتی در خصوص مطالعات مربوط به قبل از سال ٢٠٠٣، از عبارات ویژه‌ای استفاده کرده است.

خبرنگار: سارا معصومی