سفر به بلندترین برج آجری جهان/ بهترین اثر مهندسی تاریخ بشر را ببینیم

به گزارش گروه اجتماعی خبرگزاری برنا؛ برج آجری قابوس، بیش از ۱۰۰۰ سال طول عمر دارد و از آن به عنوان بلندترین برج آجری جهان نام می برند که در طول سال رکوردار جذب گردشگر است. بدین ترتیب هر ساله شمار زیادی از علاقمندان به میراث تاریخی و فرهنگی را به خود جذب می کند و در اجلاس سی و ششم یونسکو در زمره میراث جهانی ثبت شد.

این برج بنایی تاریخی از سده چهارم هجری است که در شهر گنبد کاووس، در سه کیلومتری شهر قدیم جرجان در استان گلستان قرار دارد. گنبد قابوس یا میل گنبد بر فراز تپه ای خاکی که قریب پانزده متر از سطح زمین بلندتر است درسال (۳۹۷ هجری قمری برابر با ۳۷۵ هجری خورشیدی) و در زمان سلطنت شمس المعالی قابوس بن وشمگیر در شهر جرجان که پایتخت پادشاهان آن دیار، آل زیار بوده، بنا شد.

درباره اینکه هدف اولیه ساخت بنا چه بوده است، نظریات گوناگونی وجود دارد: محتمل ترین انگیزه ساخت چنین بنایی می توانسته مکانی برای آرامگاه بانی آن قابوس ابن وشمگیر باشد که البته در طی کاوش های متعدد کالبد قابوس بن وشمگیر هرگز پیدا نشد و نظریاتی وجود دارد که جسم قابوس ابن وشمگیر در یک تابوت شیشه ای از سقف برج آویزان بوده و روزنه ای که در قسمت شرق برج قرار دارد، به خاطر این بوده که کالبد قابوس ابن وشمگیر بتواند اولین پرتوهای نورخورشید را دریافت کند. همچنین بعید نیست که تنها هدف از ساخت چنین بنای باشکوه و معظمی نمایش قدرت و هنر، که یادآور شکوه و جلال دوره سلطنت بانی آن است، باشد، چراکه پادشاهان بزرگ، همواره در پی باقی گذاشتن نامی جاودانه از خود بوده اند.

گنبد قابوس سندی قوی از معماری و تمدن آل‌ زیار است که بخش عظیمی از این منطقه را در قرن‌های چهارم و پنجم هجری در اختیار داشتند. گنبد قابوس که به‌عنوان آرامگاه یک امیر نویسنده ساخته شده است، نقطه‌ی شروع سنت ساخت بناهای یادبود در ایران بوده که در ادبیات فارسی هم از آن سخن رفته است.این بنا نمونه‌ای باشکوه از یک برج یادبود اسلامی است که طراحی ساختاری آن نشان از پیشرفت بی‌نظیر علوم و ریاضیات در دنیای اسلام در شروع هزاره‌ی دوم میلادی است.

قابوس بن وشمگیر، پدربزرگِ شخصی بود که یکی از ماندگارترین کتاب‌های تاریخ ایران را نوشت (قابوس‌نامه) و خودِ این شخص، یکی از ماندگارترین بناهای ایران را ساخت. در واقع این خانواده، شاید بدون این‌که خود به‌ درستی بدانند، از بزرگ‌ترین خدمتگزاران فرهنگِ ایرانی بوده‌اند. برج گنبد قابوس (لفظی که اعراب به‌جای «کاووس» به‌کار می‌بردند)، سال ۳۷۵ هجری شمسی ساخته شد و بر این اساس، حدود هزار سال است که مقام خود را، یعنی «بلندترین برج تمام‌آجری در کل جهان» حفظ کرده‌است. یعنی جمعیتِ کرۀ زمین ده بار کاملا عوض شده، سی نسل آمده‌اند و رفته‌اند، هر یک بناهایی رفیع و باشکوه ساخته‌اند، اما هرگز حتی یک بنای آجری هم رفیع‌تر از برج گنبد قابوس، این شاهکار ۷۲ متری، ساخته نشده است.

میل گنبد

میل گنبد که بلندترین برج تمام آجری جهان است جزو ابنیه‌ی تاریخی مربوط به سده‌ی چهارم هجری است. این برج در زمان پادشاهی شمس‌المعالی، قابوس ابن وشمگیر از پادشاهان آل زیار ساخته شده است. کتیبه‌ی آجری موجود در بنا به خط کوفی نگاشته شده اگر چه معماری ایران دارای سبک‌های مختلفی همچون معماری اروپایی نیست و تنها دارای یک سبک و آن هم معماری ایران بوده، ولی بر طبق دسته‌بندی سبکی معماری ایران از دیدگاه مرحوم پیرنیا این بنا یکی از اولین ساختمان‌هایی است که مرز بین شیوه‌ی معماری خراسانی و رازی محسوب می‌شود و در واقع، مربوط به اوایل دوره‌ی شیوه‌ی معماری رازی است. ساختمان این بنا تماما از آجر و ملات ساروج ساخته شده است. یکی از بارزترین ویژگی‌های شیوه‌ی معماری رازی، استفاده از آجر با بهترین کیفیت ممکن است.

دو کتیبه به خط کوفی، کمربندوار، بدنه‌ی بنا را تزیین کرده است که یک سوی آن در ۸ متری پای آن و دیگری بالا در زیر گنبد مخروطی قرار دارد. این کتیبه‌ها ساده و آجری، برجسته و خوانا هستند و دورتادور آن‌ها، قاب مستطیل‌شکلی از آجر قرار دارد.

متن کامل کتیبه‌ها به شرح ذیل است:

• بسم الله الرحمن الرحیم
• هذ القصر العالی
• الامیر شمس المعالی
• الامیر ابن الامیر
• قابوس بن وشمگیر
• امر ببنائه فی حیاته
• سنة سبع و تسعین
• و ثلثمائة قمریة
• و سنة خمس و سبعین
• و ثلثمائة شمسیة

ترجمه

• به نام خداوند بخشنده مهربان
• این است کاخ باشکوه
• امیر شمس معالی
• امیر پسر امیر
• کاووس فرزند وُشمگیر
• فرمان داد به ساخت آن در دوران زندگی‌اش
• سال سیصد و نود
• و هفت هجری قمری
• و سال سیصد و هفتاد
• و پنج خورشیدی

بهترین اثر مهندسی تاریخ بشر را بشناسیم

شاید کمتر کسی از مردم ایران می دانند که این برج در یک‌نظرسنجی بین المللی از سوی شماری از معماران مشهور جهان، به عنوان بهترین اثر مهندسی تاریخ بشر انتخاب شده است. دلایل این انتخاب جالب است: این برج که بیش از 50 متر ارتفاع دارد، بیش از هزار سال پیش ساخته شده و در این مدت دو بار زلزله‌های شدیدتر از 6 ریشتر را از سر گذرانده، اما همچنان سالم، استوار و پابرجا ایستاده است. برج گنبد فقط از آجر ساخته شده و درآن هیچ خبری از بتون آرمه و اسکلت فلزی و فولاد و ... نیست. در حالیکه نه فرسوده شده و نه زلزله توانسته حتی یک ترک به آن بیندازد. محاسبات مهندس سازنده برج آن قدر دقیق بوده است که برج حتی در شدیدترین زلزله هم پس ازلرزه‌ها و تکان‌های معمول دوباره دقیقاً سر جای خود بر می‌گردد. همچنین دقت در برآورد مقاومت مصالح آن نیز حتی افزونتر از محاسباتی است که هم‌اکنون پیچیده‌ترین دستگاه های محاسبه انجام می‌دهند.

آدرس:

بلندترین برج آجری دنیا در شمال ایران و استان گلستان قرار دارد در جایی که نام شهر آن گنبد کاووس است. محل فعلی قرار گرفتن این برج، یعنی شهر گنبدکاووس در زمان ساخت برج، حومه‌ شهر جرجان (گرگان) کهن، پایتخت حکومت آل زیار بوده است.