مسجد گوهرشاد در استان خراسان رضوی

مسجد گوهرشاد ، در جنوب حرم علی بن موسی ( رضا ) در شهر مشهد ساخته شده ‌است . مسجد گوهرشاد یکی از مشهور ترین مساجد ایران است . مسجد جامع گوهرشاد در جوار بارگاه نور باران رضوی به گونه ‌ای که جانشینان امیر تیمور گورکانی خونریز ، از جمله فرزند او شاهرخ با بهره‌ گیری از تجربه معماران ایرانی نه تنها به بازسازی ویرانه‌ های به جای مانده از دوران پدر پرداخت ، بلکه عروس او گوهرشاد خاتون ، دختر امیر غیاث الدین ترخان ، همسر شاهرخ بن تیمور گورکانی و فرمانروایی بایسنقر در خراسان در سنه 818 ه. ق توسط معمار چیره دست عصر تیموری قوام الدین بن زید الدین بن طیان شیرازی با استفاده از آجر و گچ ‌پی ریزی گردید و بعد از سه سال ساختمان آن به اتمام رسید ، مسجدی در جوار حرم رضوی ساخت که هم‌ اینک با گذر سالیان ، همچنان جلوه‌ گر معماری ایرانی ـ اسلامی و بیانگر روح تمدن ‌ساز ایرانی است .

این بنای قابل توجه و برجسته در کنار بارگاه ملکوتی رضوی همه ساله میلیون ‌ها زائر را پذیرا است .

تاریخ و ویژگی ‌های بنا

اسم گوهرشاد در دو محل با کاشی معرق نگاشته شده ‌است : یکی در قسمت بالای در نقره ‌ای که به دارالسیاده می‌ رود و دیگری بر کتیبه ایوان مقصوره که به خط زیبای شاهزاده بایسنقر می‌ باشد . بنای مسجد گوهرشاد از آجر و گچ بوده و به خاطر ویژگی ‌های ساختمانی و دارا بودن تزئینات غنی کاشی و کتیبه ، از برجسته‌ ترین بنا های تاریخی ایران است . تاریخ بنای مسجد در کتیبه ایوان مقصوره چنین آمده است : « کتبیه راجیا الی ‌الله بایسنقر‌بن شاهرخ بن تیمور گورکانی سنة 820 » که بنا در این سال و به استادی قوام ‌الدین شیرازی به پایان رسیده است .

مساحت کل مسجد 9 هزار و 410 متر مربع بوده و طول اضلاع آن از جهت غرب 3/109 متر ، از جهت شرق 1/107 متر ، از حد شمالی 87 متر و از حد جنوبی 65/98 متر است .

مسجد گوهرشاد در زمره مساجد 4 ایوانی است شامل ایوان مقصوره ( جنوبی ) ، دارالسیاره ( شمال ) ، حاجی‌ حسن ( شرقی ) و ایوان آب ( غربی ) که در کتبیه ‌های چپ و راست / دارلسیارة / آمده است :
« الامره بعمارة هنر المسجد صاحب الرشاد المعظمه گوهرشاد » .

ایوان جنوبی که بزرگ ‌ترین آن ‌هاست 34 متر عمق ، 12 متر دهانه ، 26 متر ارتفاع - با تیره طاق - به همراه دیوار ، پیشانی و مناره ‌ها 43 متر ارتفاع دارد .
این مسجد دارای 7 شبستان است که به ترتیب از سمت در ورودی به نام‌ های نهاوندی ، میلانی ، نجف ‌آبادی ، سرابی ، گرم ، سبزواری و شیخ غلامحسین شهرت دارند .

مسجد صحن وسیعی به ابعاد تقریبی 56×51 متر مربع دارد که به ایوان ‌ها و رواق‌ ها محدود است .

در وسط صحن پیش‌ تر مسجد بویه زن‌ قرار داشت که بعد ها حوض بزرگی به جای آن ساخته شد .

کاشی ‌های آسمانی رنگ

ازاره دیوار های صحن به ارتفاع 20/1 متر با سنگ تیره پوشیده شده و بقیه سطح با تزئینات کاشی به شیوه ‌های هنری ، اسلیمی ، گیاهی و غیره تزئین شده است که متداول ‌ترین رنگ کاشی‌ ها آبی لاجوردی ، فیروزه ‌ای ، سفید ، سبز ، زرد ، زعفرانی ، بور ، سیاه آبنوس و غیره است .

در انتهای ایوان مقصوره ، محراب بزرگی با ازاره سنگی و بدنه کاشی معرق قرار دارد که در جوار آن محراب ، منبر معروف صاحب ‌الزمان قرار دارد که اثر استاد محمد خراسانی به جا مانده از سال 1242 هجری قمری بوده و از شاهکار های هنر منبت ‌کاری چوب است .

جبهه ایوان از سوی صحن با تزئینات ممتاز کاشی و کتبیه ‌های نفیس و دو گلدسته نماسازی شده است .

کتیبه ثلث اصلی این ایوان به خط بایسنقر میرزا بزرگ ‌ترین ثلث ‌نویس عهد تیموری و فرزند شاهرخ بود که توسط استاد محمد رضا امامی از عهد صفوی بازسازی شده است .

زیر انتهای کتیبه اصلی داخل اسپری نام معمار بنا آمده است : « عمل عبد ضعیف فقیر محتاج الی رحمت ‌الله »

قوام ‌الدین زین ‌الدین شیرازی . بر روی بخش مرکزی ایوان مقصوره ، گنبد بنا شده است که گنبد اصلی در اثر حمله ارتش روس به و به توپ بستن آن ارتش به سال 1330 هجری قمری آسیب دید و بر همین اساس به سال 1339 هجری خورشیدی گنبد کنونی با استفاده از بتون مسلح توسط مهندس آخوندزاده با همان ابعاد و شیوه بنا شد .

گنبد اصلی بنا از دو نوع پوسته گسسته پیازی شکل با ساقه کوتاه به قطر دهانه 15 ، محیط 63 و ضخامت 5/2 متر تشکیل شده است که بخش محدب بدنه گنبد با کتبیه ‌ای به خط کوفی برگ‌ دار تزئین شده است .

ایوان شمالی که کم ‌عمق‌ ترین ایوان به ابعاد 18×12 متر است به دارالسیاده و رواق‌ های اطراف حرم مطهر رضوی راه دارد .

ایوان شرقی به ابعاد 1×7 متر و ایوان غربی به ابعاد 1/3 متر نیز طاق آهنگ پوشش یافته و دارای تزئینات غنی کاشی ‌کاری است .

این مجموعه معماری اسلامی که در زیبایی و جمال در حد کمال بوده و پس از گذشت 6 قرن از ساخت آن استوار ایستاده ؛ جلوه‌ گری آن هر صاحب ذوقی را بر سر شوق آورده و جلوه ‌گاه فرهنگ و تمدن ایرانی مسلمان است .

واقعه مسجد گوهرشاد مشهد ( ۱۳۱۴ )

ماجرای کشتار و سرکوب مردم به دستور رضاشاه ، به مناسبت اعتراض به تغییر لباس در سال ۱۳۱۴ ، درست چند ماه قبل از واقعه کشف حجاب نیز در این مسجد رخ داده ‌است .