اولین‌های سینمای ایران / از اولین سینما تا اولین جشنواره

به گزارش گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری برنا، ایران یکی از اولین کشورهای جهان است که صاحب سینما شد؛ تنها 5 سال پس از اختراع سالن سینما توسط برادران لومیر «سینما سولی» در سال 1279 در تبریز تأسیس شد. در همین سال دستگاه سینماتوگراف توسط مظفرالدین شاه وارد ایران شد و 30 سال بعد در سال 1309 اولین فیلم سینمای ایران با عنوان «آبی و رابی» به کارگردانی اوانس اوگانیانس ساخته شد.

این فیلم سیاه و سفید و صامت با 560 تومان ساخته شد و در دی ماه سال 1309 اکران شد که به طور کل توانست هفت هزار تومان فروش داشته باشد.

اولین سینمای ایران:

اولین سینمای عمومی ایران، به نام «سینما سولی (خورشید)» در سال 1279 در سالن نسبتاً بزرگی در طبقه دوم آموزشگاه کاتولیک فرانسوی در جنب کلیسای کاتولیک‌ها توسط آن‌ها در تبریز تأسیس شد اما این سینما خیلی زود در سال 1295 به دلیل عدم دسترسی به فیلم‌های جدید تعطیل شد.

چهار سال بعد اولین سینمای عمومی در تهران را میرزا ابراهیم خان عکاس‌باشی افتتاح کرد. سپس مهدی خان روسی سالنی را در خیابان علاءالدوله و سپس در خیابان لاله‌زار افتتاح کرد. اما اولین سالن رسمی و حرفه‌ای سینمای ایران که به طور منظم فیلم پخش می‌کرد، در سال 1305 خورشیدی به نام «گراند سینما» و به دست علی وکیلی در تهران ساخته شد. در سال 1308 خورشیدی نیز چند سالن سینما در تهران ساخته شد. از آن جمله سینما «ایران» در لاله‌زار، سینما «مایاک»، و سینما «سپه» که ظرفیت بیش از 1100 نفر را داشت.

اولین کارگردان ایرانی:

اوانس اوگانیانس اولین کارگردان ایرانی است که فیلم صامت و سیاه و سفید «آبی و رابی» را کارگردانی کرده است. او همچنین یکی از جسورترین کارگردان‌های ایران به حساب می‌آید چرا که پس از موفقیت «آبی و رابی» دست به تجربیات بیشتری زد و علاوه بر اینکه اولین فیلم سینمای ایران را ساخت، اولین فیلم شکست‌خورده سینمای ایران را نیز به نام خود به ثبت رساند.

فیلم «حاجی آقا آکتور سینما» دومین فیلم ایرانی از اوانس اوگانیانس است که در سال 1312 ساخته شد. این فیلم به مدت چهار روز از چهارشنبه 11 بهمن تا شنبه 14 بهمن 1312 در تهران اکران شد. این فیلم رویکرد شرایط متغیر سیاسی-اجتماعی ایران از سنت به مدرنیته را نشان می‌دهد و امروز یکی از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین منابع تصویری ما از شهر تهران فیلم «حاجی آقا آکتور سینما» است که تصاویر نابی از تهران را به نمایش می‌گذارد.

اولین فیلم ناطق و اولین بازیگر زن سینمای ایران:

نخستین فیلم ناطق ایرانی با عنوان «دختر لُر» در سال 1312 توسط یک کارگردان هندی به نام اردشیر ایرانی در بمبئی ساخته شد که مردم آن را با نام «جعفر و گلنار» می‌شناختند. نکته جالب توجه این است که اولین فیلم ناطق سینمای هند را نیز اردشیر ایرانی ساخته است.

صدیقه (روح انگیز) سامی نژاد، بازیگر «دختر لر» اولین بازیگر زن سینمای ایران بود. او در سال 1259 در بم زاده شد و سال 1308 به همراه همسرش دماوندی که در استودیو امپریال فیلم بمبئی کار می کرد، به هند مهاجرت کرد و 18 سال بعد دوباره به ایران برگشت.

سامی نژاد بعد از «دختر لر»، به دلیل استقبال مردم در اکران عمومی، در فیلم «شیرین و فرهاد» سپنتا هم بازی کرد. کار اصلی سامی نژاد پرستاری بود و می گویند خانواده اش به خاطر بازی در سینما به شدت از او انتقاد کردند . به خاطر همین موضوع مجبور شد دوره ای را در تنهایی بگذراند.

سامی‌نژاد در سال 1349 برای فیلم «سینمای ایران: از مشروطیت تا سپنتا» ساخته محمد تهامی‌نژاد جلوی دوربین قرار گرفت و از گذشته‌اش و چگونگی ورودش به سینما و از مصائبی که در آن گذشت صحبت کرد و به تلخی گریست. وی در اینباره گفت:

«به خاطر ناراحتی‌هایی که در موقع فیلمبرداری و بعد از آنچه از طرف فامیل و چه از طرف مردم کشیدم، هرگز راضی نشدم در فیلم دیگری بازی کنم … هر موقع که از در شرکت می‌آمدیم بیرون، مجبور بودیم سه نفر مستحفظ داشته باشیم، یک شوفر و دو نفر کمک شوفر که شیشه پرت نکنند. هر جایی هم که می‌رفتیم باید یه چیزی سرمون می‌انداختیم تا کسی ما رو نشناسد…».

اولین جشنواره سینمایی ایران:

پس از کودتای 28 مرداد سال 1332 که بخش مهمی از جامعه ایران دچار سرخوردگی شده بود و تعطیلی روزنامه‌ها و نشریات را توسط محمدرضا شاه و فضل‌الله زاهدی شاهد بود در سال 1333 اتفاق خوشایندی برای سینماگران رخ داد و اولین کنگره سینمایی ایران در اسفند این سال با برگزاری نخستین جشنواره فیلم‌های ایرانی با عنوان «گلریزان» تأسیس شد. این جشنواره از 22 تا 28 اسفند سال 1333 در سینما متروپل برگزار شد و فیلم «پایان رنج‌ها» به کارگردانی ساموئل خاچیکیان جایزه بهترین فیلم را از آن خود کرد. این کارگردان همچنین جایزه بهترین کارگردانی را برای فیلم «چهارراه حوادث» از آن خود کرد و اولین تندیس بهترین بازیگری سینمای ایران به آرمان هوسپیان رسید. مهین دیهیم نیز برای بازی در فیلم «پایان رنج‌ها» به عنوان بهترین بازیگر زن در این جشنواره انتخاب شد.

نکته تأسف برانگیز این است که جشنواره فیلم «گلریزان» که می‌توانست امروز یکی از قدیمی‌ترین جشنواره‌های جهان باشد تنها یک سال برگزار شد.

اولین فیلم رنگی سینمای ایران:

«گرداب» (در قطع 16 میلی‌متر) نخستین فیلم رنگی ایرانی است که روی پرده سینماهای تهران رفت و فروش فوق‌العاده در زمانه خود داشت. فیلم در سال 1332 به کارگردانی و نویسندگی حسن خردمند ساخته و به نمایش عمومی درآمد.

این فیلم با یک دوربین اوریکون 16 میلی متری ساخت امریکا فیلمبرداری شده که هم‌اکنون در گنجینه موزه سینما نگهداری می‌شود و از سوی سیامک اعتمادی تهیه‌کننده سینما به موزه اهدا شده است.

«گرداب» محصول استودیو پارس است و به‌دلیل نبود لابراتوار رنگی در ایران نگاتیوهای فیلم برای چاپ و ظهور به امریکا (شهر نیویورک) فرستاده شد. همچنین اولین فیلمبرداری از عوامل پشت صحنه در تاریخ سینمای ایران در این فیلم انجام شده است.

هوشنگ محبوبیان تهیه‌کننده این فیلم و ناصر ملک‌مطیعی و احمد قدکچیان بازیگران اصلی آن بودند. همچنین مدیریت فیلمبرداری آن را عنایت‌الله فمین برعهده داشت.

اولین فیلم‌های متفاوت سینمای ایران و آغاز موج نو:

علی حاتمی در سال 1348 اولین فیلم سینمایی خود را با عنوان «حسن کچل» ساخت که اولین فیلم موزیکال تاریخ سینمای ایران به حساب می‌آید. بابک افشار، بابک اتابکی، اسفندیار منفردزاده و واروژان موسیقی متن این اثر را خلق کردند و همراهی تنبک امیر بیداریان‌نژاد در ضرب‌نوازی موزیکال تأثیر غیرقابل انکاری در آن داشت.

در همین سال 1348 دو فیلم مهم دیگری با نام‌های «قیصر» و «گاو» به کارگردانی مسعود کیمیایی و داریوش مهرجویی ساخته شدند. فیلم «گاو» به کارگردانی داریوش مهرجویی از اولین فیلم‌های سینمای ایران است که در جشنواره‌های بین‌المللی حضوری درخشان داشت. این فیلم که اولین حضور جهانی‌اش را در جشنواره فیلم ونیز تجربه کرد توانست جایزه فیپرشی را از آن خود کند.

فیلم سینمایی «قیصر» به کارگردانی مسعود کیمیایی دهم دی ماه سال 1348 اکران و با استقبال خوبی مواجه شد. بسیاری از روشنفکرها، سینماگران، منتقدان و مخاطبان فیلم «قیصر» را تحسین کردند و این فیلم نیز در کنار «گاو» یکی از آغازگران موج نوی سینمای ایران به حساب می‌آید.

اولین جوایز معتبر جهانی برای سینمای ایران:

ابراهیم گلستان  اولین جایزه بین‌المللی تاریخ سینمای ایران را در سال 1340 با فیلم کوتاه «یک آتش» در جشنواره فیلم ونیز به دست آورد. گلستان توانست مدال برنز بخش فیلم‌های کوتاه را با این فیلم کوتاه از آن خود کند.

اما اگر سه جشنواره ونیز، برلین و کن را معتبرترین جشنواره‌های سینمایی دنیا بدانیم اولین فیلمی که توانست جایزه بهترین فیلم را از یکی از این سه جشنواره از آن خود کند فیلم سینمایی «طعم گیلاس» به کارگردانی عباس کیارستمی است.

البته پیش از این نیز فیلم‌های ایرانی بسیاری در جشنواره‌های معتبر جهانی حضور داشتند که بعضاً موفق به کسب جایزه شده‌اند. فیلم سینمایی «طبیعت بی‌جان» به کارگردانی سهراب شهید ثالث در سال 1974 و فیلم سینمایی «باغ سنگی» به کارگردانی پرویز کیمیاوی در سال 1976 در جشنواره فیلم برلین موفق به کسب جایزه بهترین کارگردانی شدند. همچنین فیلم سینمایی «گاو» در سال 1350 با حضور در جشنواره فیلم ونیز به عنوان پدیده این جشنواره شناخته شد و توانست جایزه فیپرشی را از آن خود کند.