نگاهی به «صلوات شعبانیه» در روزهای پایانی ماه شعبان

به گزارش برنا؛ محبوبه سرمدی - کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث و پژوهشگر انقلاب اسلامی - در یادداشتی در خصوص ارزش ماه مبارک رمضان و ماه شعبان آورده است: ماه‌های رجب، شعبان و رمضان از جمله ماه‌های پرفضیلت و از نعمت‌های الهی و فرصت مناسبی برای تقرب به خداوند، خودسازی، تقویت معنویت و کسب نیروی لازم برای فعالیت در طول سال است.

در روایات متعدد نیز بر اهمیت این سه ماه و لزوم بهره‌گیری از آن‌ها تأکید شده است. ماه رجب و شعبان مقدمه ورود به تالار ضیافت ماه رمضان است و برای متنعم شدن از سفره پربرکت ماه رمضان لازم است انسان در ماه رجب و  شعبان رابطه خود را با خداوند تقویت کند و قلبش را از آلودگی‌ها بزداید. از جمله راه‌های تقویت معنویت و پیوند با خدا و کسب معرفت در ماه شعبان انس با ادعیه مخصوص این ماه است. یکی از ادعیه ماه شعبان صلوات شعبانیه است که از امام سجاد (ع) صادر شده است. این دعا شامل شش فقره است که با صلوات از هم جدا می‌شوند و از این رو به صلوات شعبانیه نیز معروف است.

استفاده مکرر از صلوات بر محمد و آل محمد در این دعا نشان‌دهندۀ اهمیت صلوات در هنگام راز و نیاز با خداوند و برکات و آثار آن است. در آیه‌ ۵۶ سوره احزاب خبر از صلوات خدا و ملائکه بر پیامبر، مقدمه‌ای برای امری به مؤمنان است: صلوات بر پیامبر (ص) و تسلیم محض پیامبر شدن: «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیما». البته در روایات متعدد شیعی و سنی آمده است که به هنگام صلوات بر پیامبر باید آل پیامبر را نیز افزود. بر اهمیت و تأثیر صلوات در استجابت دعا نیز در روایات فراوانی تأکید شده است.

پس از صلوات اول، پیامبر و اهل بیت ایشان با چند تعبیر بسیار عمیق و ژرف که محور اصلی همۀ آن‌ها پیوند با وحی است معرفی می‌شوند. «اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ شَجَرَةِ النُّبُوَّةِ ، وَمَوضِعِ الرِّسالَةِ، وَمُخْتَلَفِ الْمَلائِکَةِ، وَمَعْدِنِ الْعِلْمِ ، وَأَهْلِبَیْتِ الْوَحْیِ». 

پس از صلوات دوم، پیامبر و آل ایشان به کشتی روان در اقیانوس‌های عمیق تشبیه می‌شوند که هر کس بدان درآید ایمنی می‌یابد و هر که آن را رها کند غرق خواهد شد. «اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ الْفُلْکِ الْجارِیَةِ فِی اللُّجَجِ الْغامِرَةِ، یَأْمَنُ مَنْ رَکِبَها، وَیَغْرَقُ مَنْ تَرَکَهَا»؛ سپس به سه نوع موضع‌گیری نسبت به مسیر و خط پیامبر و خاندانش اشاره شده است: «الْمُتَقَدِّمُ لَهُمْ مارِقٌ، وَالْمُتَأَخِّرُ عَنْهُمْ زاهِقٌ، وَاللَّازِمُ لَهُمْ لاحِقٌ». هر کس از آن‌ها پیشی گیرد از دین خارج می‌شود و کسی که در طی مسیر از آن‌ها عقب بماند نابود می‌شود و تنها راه رسیدن به مقصود، همراهی آنان است.

در صلوات سوم پیامبر و خاندانش به حصاری استوار و فرازمند تشبیه شده‌اند که به هنگام گرفتاری می‌توان به آن‌ها پناه برد و آن‌ها را ملجأ و مأوایی برای آرامش و سکونت قرار داد: «اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ الْکَهْفِ الْحَصِینِ، وَغِیاثِ الْمُضْطَرِّ الْمُسْتَکِینِ، وَمَلْجَاَ الْهارِبِینَ، وَعِصْمَةِ الْمُعْتَصِمِین»

در صلوات چهارم از خداوند درخواست می‌شود که این صلوات سه ویژگی داشته باشد: صلواتی کثیر که هم مایۀ رضایت پیامبر و خاندانش باشد و هم وسیله‌ای برای ادای حق ایشان«اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ صَلاةً کَثِیرَةً تَکُونُ لَهُمْ رِضاً، وَ لِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ أَداءً وَقَضاءً بِحَوْلٍ مِنْکَ وَقُوَّةٍ یَا رَبَّ الْعالَمِینَ».

در فقرۀ پنجم بعد از ذکر سه توصیف «پاکی، نیکی و خوبی» برای پیامبر و اهلبیت (ع)؛ به حقوق ایشان و وجوب اطاعت و ولایت آنها اشاره شده است.«اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ الطَّیِّبِینَ الْأَبْرارِ الْأَخْیارِ، الَّذِینَ أَوْجَبْتَ حُقُوقَهُمْ، وَفَرَضْتَ طاعَتَهُمْ وَوِلایَتَهُمْ».

فقره ششم مفصل‌ترین فقره دعاست و در آن علاوه بر صلوات، درخواست‌های دیگری از خداوند بیان می‌شود: «اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَاعْمُرْ قَلْبِی بِطاعَتِکَ، وَلَا تُخْزِنِی بِمَعْصِیَتِکَ، وَارْزُقْنِی مُواساةَ مَنْ قَتَّرْتَ عَلَیْهِ مِنْ رِزْقِکَ؛ بِما وَسَّعْتَ عَلَیَّ مِنْ فَضْلِکَ، وَنَشَرْتَ عَلَیَّ مِنْ عَدْلِکَ، وَأَحْیَیْتَنِی تَحْتَ ظِلِّکَ»

در این بخش سه درخواست اصلی وجود دارد: «وَاعْمُرْ قَلْبِی بِطاعَتِکَ، قلب مرا با اطاعت خودت زنده کن»؛ «وَلَا تُخْزِنِی بِمَعْصِیَتِکَ، با معصیت خودت مرا خوار مکن»، سومین درخواست داعی با مسأله مهم «رزق» پیوند دارد: «وَارْزُقْنِی مُواساةَ مَنْ قَتَّرْتَ عَلَیْهِ مِنْ رِزْقِکَ، بِما وَسَّعْتَ عَلَیَّ مِنْ فَضْلِکَ، وَنَشَرْتَ عَلَیَّ مِنْ عَدْلِکَ، وَأَحْیَیْتَنِی تَحْتَ ظِلِّکَ؛ داعی از خداوند یاری می‌خواهد تا با کسانی که دچار تنگی روزی هستند مواسات کند.

در این درخواست بر چند نکته مهم تأکید شده است: نخست این که برخی از بندگان خداوند دچار «تنگی رزق» هستند و دیگر این که انسان باید گشایش رزق خود را از فضل الهی بداند «وَسَّعْتَ عَلَیَّ مِنْ فَضْلِکَ وَنَشَرْتَ عَلَیَّ مِنْ عَدْلِکَ، وَأَحْیَیْتَنِی تَحْتَ ظِلِّکَ»،

اما رزق چیست و مواسات در رزق چه معنایی دارد؟

رزق در لغت به معنی بخشش مستمر و متداوم است، اعم از مادّی یا معنوی؛ بنابراین، هرگونه بهره‌ای را که خداوند نصیب بندگان می‌کند، از مواد غذایی، مسکن، پوشاک، علم، عقل، فهم، ایمان و اخلاص، به همه این‌ها «رزق» گفته می‌شود.

وقتی که معنای رزق در این حد گسترده باشد پس مواسات به معنی همراهی کردن و کمک کردن به برادر مؤمن در همه امور است از کمک فکری تا کمک مالی و یاری جسمانی و آبرویی. اگر هر مؤمنی مواسات را وظیفه خود بداند هیچ خانواده‌ای از خانواده‌های مسلمان و هم‌میهن و محروم را با دردها و محرومیت‌ها و مشکلات خود تنها نمی‌گذارد و دست یاری خود را از آن‌ها دریغ نمی‌کند.

اگرچه رزق معنای عامی دارد اما جنبۀ مادی آن بسیار اهمیت دارد و در آموزه‌های دینی وظایف مالی نقش برجسته‌ای در طی مراتب معنوی دارد. در آیات قرآن کریم به طور مکرر امر به اقامه نماز به همراه پرداخت زکات آمده است و در احکام برخی از اعمال شرعی مانند روزه و حج کفاره مالی مطرح شده است.

در این ایام که به دلیل شیوع کرونا بسیاری از اقشار جامعه دچار گرفتاری‌های مالی شده‌اند و در تأمین معاش با سختی دست و پنجه نرم می‌کنند مقام معظم رهبری در بیانات نیمه شعبان با استناد به این بخش از صلوات شعبانیه توصیه کردند که رزمایش گسترده‌ای در کشور برای مواسات و همدلی و کمک مؤمنانه به نیازمندان و فقرا آغاز شود. ایشان با اشاره به این‌که ماه شعبان مقدمه ورود به ماه رمضان به عنوان ماه انفاق است، این مواسات را از جلوه‌های جامعه مهدوی و وسیل‌های برای ابراز ارادت به امام زمان نامیدند. مواسات برای همه انسانهایی که دارای وجدان و اخلاق و عاطفه انسانی هستند وظیفه‌ای همگانی و جهانی، اما برای مسلمانان، غیر از وظیفه‌ای اخلاقی و عاطفی یک وظیفه دینی است.در روایات متعدد نیز به مواسات سفارش و مواسات نشانۀ مومن حقیقی و افضل اعمال شمرده شده است.

 در ادامه این فقره دعا ماه شعبان ماه رسول خدا و آکنده از رحمت و رضوان الهی نامیده و به سیرۀ پیامبر در آن، یعنی تهجد شبانه و روزه اشاره شده است: «وَهذا شَهْرُ نَبِیِّکَ سَیِّدِ رُسُلِکَ شَعْبانُ الَّذِی حَفَفْتَهُ مِنْکَ بِالرَّحْمَةِ وَالرِّضْوانِ الَّذِی کانَ رَسُولُ اللّهِ صَلَّی اللّهُ عَلَیْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ یَدْأَبُ فِی صِیامِهِ وَقِیامِهِ فِی لَیالِیهِ وَأَیَّامِهِ بُخُوعاً لَکَ فِی إِکْرامِهِ وَ إِعْظامِهِ إِلی مَحَلِّ حِمامِهِ». دعا با درخواست یاری الهی برای پیروی از سنت پیامبر و نائل شدن به شفاعت آن حضرت و توفیق تبعیت از ایشان پایان می‌یابد. اما این‌ها همه مقدمه‌ای برای فرجامی خوش است یعنی ملاقات داعی با خداوند در روز قیامت در حالی که خداوند خشنود، گناهان بخشوده، رحمت و رضوان الهی حاصل و در جایگاه نیکان آرامش یافته است: «اللّهُمَّ فَأَعِنَّا عَلَی الاسْتِنانِ بِسُنَّتِهِ فِیهِ، وَنَیْلِ الشَّفاعَةِ لَدَیْهِ، اللّهُمَّ وَاجْعَلْهُ لِی شَفِیعاً مُشَفَّعاً، وَطَرِیقاً إِلَیْکَ مَهْیَعاً، وَاجْعَلْنِی لَهُ مُتَّبِعاً حَتّی أَلْقاکَ یَوْمَ الْقِیامَةِ عَنِّی راضِیاً، وَعَنْ ذُنُوبِی غاضِیاً، قَدْ أَوْجَبْتَ لِی مِنْکَ الرَّحْمَةَ وَالرِّضْوانَ، وَأَنْزَلْتَنِی دارَ الْقَرارِ وَمَحَلَّ الْأَخْیار».

نکتۀ شایان توجه در این فقره آن است که درخواست شفاعت پیامبر در میان دو دعا قرار گرفته است: یاری خواستن برای استنان به سنت پیامبر «اللّهُمَّ فَأَعِنَّا عَلَی الاسْتِنانِ بِسُنَّتِهِ فِیه»ِ و تبعیت از آن حضرت «وَاجْعَلْنِی لَهُ مُتَّبِعاً» که نشان می‌دهد شایستگیِ نیل به شفاعت منوط به عمل به سیرۀ پیامبر است.