مسجد عتیق تربت جام در استان خراسان رضوی

مسجد عتیق تربت جام یکی از مسجد های قدیمی تربت جام در استان خراسان رضوی است .

این مسجد ، مسجد جامعی به سبک شبستانی گنبددار شامل پنج رواق است که رواق ‌های محوری آن ، عریض ‌تر از رواق ‌های کناری است . در مرکز بنا ، گنبدی بر روی چهار تویزه زده شده بوده که بعداً ویران شده‌ است . ابعاد کل بنا ۵۰/۲۵ * ۱۹ متر است . گچ ‌بری ‌ها ، نقش اندازی آجری روی بدنه گچی و نوع کاشی بنا ، از نقطه نظر سبک ، متعلق به قرن هشتم هجری است و از نظر مطالعه تطبیقی ، مشابه آن را می ‌توان در بسطام ( ۶۹۲ هـ.ق. ) ، سلطانیه ( ۶۸۴ هـ.ق. ) و اشترجان ( ۶۸۷.هـ.ق. ) یاتف. بانی این بنا را رضی الدین احمد متولی جامی نوشته‌ اند و تاریخ ساخت آن را ۷۲۰ هـ.ق. دانسته‌ اند .

ایوان مسجد با ارتفاعی در حدود ۳۰ متر در برابر گنبد قرار دارد و با قوس هشت قسمتی و سقف نیم گنبدی کاربندی شده ‌است و در طرفین ایوان ، مسجد کرمانی و مسجد گنبد سفید قرار گرفته‌ اند که از داخل ایوان ، دو درگاه به آن‌ ها راه دارد .

دو گلدسته کوتاه شش ضلعی در بالای ایوان جای گرفته که ساخت آن ‌ها را به شخصی به نام « شیخ اسماعیل خان مستوفی الممالک » که مستوفی کل کابل و قندهار در زمان نادرشاه بوده‌ است ، نسبت می‌ دهند . در تزیین ایوان ، از کاشی کاری و گچ بری استفاده شده‌ است . در این ایوان ، دو نوع کاشی کاری متعلق به دو دوره مختلف به کار رفته است ؛ نخست ، کاشی‌ های فیروزه‌ ای شش گوش منقوش که با نقوش گل و برگ و ستاره ۶ پر به رنگ‌ های سیاه ، لاجوردی و فیروزه‌ ای بر زمینه سفید تزیین شده‌ اند و کاشی ‌های فیروزه‌ ای رنگ تیره کوچک مثلثی شکل منقوشی که با اسلیمی و به رنگ سیاه منقوش شده‌ اند ، دو چهار گوشه کاشی ‌های شش گوش بزرگ را پر کرده‌ اند . نوع دوم ، کاشی کاری معرق دوره صفوی ( ۱۰۲۲ هـ.ق. ) است که تمامی نمای ایوان ، از اسپر و پیشانی آن گرفته تا زیر قوس را با نقوش هندسی ، حیوانی ، گیاهی و کتیبه ‌های ثلث با رنگ ‌های سفید ، سیاه ، آبی ، فیروزه‌ ای ، لاجوردی ، سبز روشن ، قهوه‌ ای روشن و قهوه‌ ای سیر و زرد می‌ پوشانده‌ اند .

علاوه بر کاشی کاری ، از گچ ‌بری ‌هایی نیز در چند جای ایوان استفاده شده‌ است که همه متعلق به یک دوره نیستند . بانی این بنا ، « شمس الدین مطهر بن شهاب الدین اسماعیل بن قطب الدین محمد بن شمس الدین مطهر بن احمد بن جامی » بوده‌ است که قبل از اتمام آن ، در گذشته‌ است و کار او توسط پسرش « غیاث الدین بن مطهر » به اتمام رسیده‌ است ؛ هر چند به نظر می ‌رسد نقشه اولیه بنا هیچ گاه کامل نشده‌ است . درباره تاریخ بنا می ‌توان گفت که بنای ایوان در ۷۲۰هـ.ق. پایان گرفته‌ است ، و در زمان معز الدین تغییراتی در آن به وجود آمده و کاشی کاری معرق فعلی بنا در سال ۱۰۲۲ هـ.ق. ، در دوره شاه عباس صفوی ، صورت پذیرفته‌ است .

ضلع جنوبی شرقی گنبد خانه به فضائی منتهی می گردد که در مجموعه مزار جام به « مسجد عتیق » موسوم است . گویا این بنا در گذشته مسجد جامع بوده است . به طور کلی فضای معماری مسجد عتیق با ابعاد تقریبی 484 متر مربع شامل شبستان با جرز های آجری است . در امتداد هر دو رواق طاق های دو طبقه ای قرار دارد که معماری آن را به مسجد جامع نزدیک می کند . فضای داخلی این بنا مشتمل بر پنج رواق بوده و رواق های محوری آن در مقایسه با فضا های مشابه دارای عرض بیشتری است .

در سمت جنوب و شرق ، فضا های ارتباطی دو طبقه دیده می شود و زیر طاق ها ، ‌لچکی ها ، ‌نیم ستون های گوشه و عناصر دیگر با تزئینات گچبری برجسته بسیار عالی پوشیده شده است و حتی اثر رنگ زرد و آبی بر آنها مشاهده می گردد . سطوح داخلی طاق های ضلع جنوبی دارای پوشش گچی بوده و با وجود طرح های آجر کاری در این نقطه بی شباهت به غرفه های مقبره الجایتو در سلطانیه نیست . با توجه به اشاره ای که « دونالد . ن . ویلبر » به وجود تویزه ها بر روی ستون های غربی دارد ، گویا در مرکز بنا گنبدی بر پا بوده است . بنا بر این شواهد معماری بر جای مانده نشان می دهد ، گنبد مسجد عتیق بر روی چهار تویزه قرار داشته است .

از طرفی وجود کتیبه گچ بری شده بخش فوقانی که از دیوار ضلع شمالی آغاز شده و به دیوار جنوبی منتهی می گردد ، نشان می دهد که این مسجد درگاه یا مدخل دیگری به ضلع غربی نداشته است . آثار و شواهد باقی مانده از قوس های واقع در دیوار های بخش شرقی میان بنا مؤید دو دهانه دیگر در این سمت است و مجموع آن قسمت های شرقی و غربی را در زیر گنبد متقارن می ساخته است .

عبور دو رواق عمود بر هم از مکانی که محل استقرار گنبد بوده ، ‌شبستان های دو اشکوبه « دو طبقه » را قطع می کرده است . یکی از این رواق ها در امتداد قبله و دیگری عمود بر آن بوده است . به این ترتیب مسجد عتیق بنایی است متشکل از فضائی مربع مستطیل که در امتداد محراب توسط رواقی شرقی و غربی به دو بخش تقسیم می شود و از نقطه میانی این رواق ، ‌رواقی دیگر در ضلع شمالی - جنوبی با همان ارتفاع عبور کرده و گنبدی در برخورد این دو رواق استوار بوده است .

طاق های دو اشکوبه رواق ها فضا های خالی چهار طرف مسجد را دور می زده است . در میان جرز های طبقه دوم ضلع غربی ، ‌دهانه های پوشش داری ایجاد شده که عبور در فضا های گوشوار « فضای ارتباطی طبقه دوم » را میسر می سازد . رواق محراب نیز توسط طاق های بسیار زیبا از نوع « خوانچه پوش » مسقف شده است . این طاق ها مشتمل بر گنبدی کوچک واقع بر دو طاق آهنگ کوتاه بوده است . مشابه این طاق ها در فضا های گوشوار یا غلام گردش های گنبد سلطانیه نیز مشاهده می شود .

با قضاوت بر روی شواهد معماری می توان اظهار نمود تنها دو دهانه غربی گنبد « دهانه های مقابل محراب » با تزئینات گچبری پوشش یافته است ، به طوری که تزئینات گچبری مطبق اسلیمی لنگه طاق های رواق را مزین می نمود . پشت طاق های دور قوس های بالا و پائین با نوار کتیبه آراسته شده ، بدنه و زیر لنگه ها با طرح های آجری رنگ آمیزی و روی اندود گچ منقوش گردیده است . گوشه ستون ها دارای ستونچه ها و ستون نمایی های با طرح مارپیچی بوده و در محدوده لنگه طاق ها با نوعی گچبری دیده می شود .

بر روی یکی از پشت طاق های زیر گنبد نیز قطعاتی از کاشی سفید و آبی قابل ملاحظه است .

در مجموع چنین به نظر می آید ، گچبری ها ، نقش اندازی ها و تمامی این تزئینات پیرامون محوطه محراب متمرکز بوده است . کتیبه فضای داخلی بنا بر زمینه گل و برگ بسیار زیبا مزین به شش آیه اول سوه چهل و هشتم قرآن کریم « الفتح » به جز 45 کلمه میانی آن است . « بسم الله الرحمن الرحیم ، انا فتحنا لک مبینا ، لیغفر لک الله ما تقدم من نبک.. و سائت مصیر» بر حاشیه فوقانی آن نیز بخشی از آیات دیگری از سوره قرآن کریم « عم یتسائلون » به خط کوقی تزئینی کتیبه شده است .

این آیات قرآن به خوبی فاصله ای را که یک دهانه اضافه در جبهه دیگر داشته پر می نموده است . مضمون این آیات درباره پیروزی آشکار مومنان و آرامشی است که خداوند بر دل ایمان آورندگان غالب می کند و همین طور وعده خداوند به مومنان به بهشت و جهنم برای مردان و زنان منافق و مشرک . کتیبه مزبور نشاندهند اهمیت این مسجد یا مسجد جامع در طول قرون و اعصار می باشد .

ورودی مسجد عتیق در صحن مسجد جامع نو قرار دارد ، ‌سمت ایوانی که سر در بر آن ضلع واقع می باشد آراسته به قاب های عمود بر هم و قابل پیشانی است و صرفا برای زینت بخشیدن به ورودی ایجاد شده است . همچنین پوشش این ایوان آراسته به رسمی بندی ظریف و هنرمندانه است . پیرامون تاریخ بنای مسجد عتیق عقاید گوناگونی از سوی پژوهشگران و محققان ارائه شده است ، از جمله عبدالمجید مولوی در کتاب خود می نویسد :

« در زاویه شمالی شرقی مسجد جامع آثار و باقیمانده یک بنای بسیار قدیمی و کهنسال از گزند حوادث زمان بجا و باقی مانده است و اگر قبول کنیم که سلطان سلجوقی در نزدیکی مزار شیخ احمد ژنده پیل ساخته بود ، ‌به احتمال قوی باقیمانده بنای مذکور قسمتی از مسجد سلطان سنجر است و خط و گچبری آن از حیث اسلوب و سبک بنا این نظر را تایید می کند . »

به تعبیری دیگر بنای مسجد عتیق تا عهد میرزا شاهرخ بن امیر تیمور گورکان پا برجا بوده است و چون « مسجد جامع نو » از ابنیه عهد میرزا شاهرخ است و در واقع بنای مسجد جامع بخشی از بنای مسجد سلطان سنجر را که در زاویه مسجد جامع واقع می شده تخریب نموده اند و بقیه مسجد را که در حال حاضر مسقف نیست تغییری از معماری در آن انجام نشده است .

برخی نیز این بنا را به « شیخ الاسلام خواجه رضی الدین احمد » از فرزندان نامبردار شیخ جام نسبت می دهند که املاک زیادی بر آن وقف کرد .

منبع:وفاق