مسجد کرمانی تربت جام در استان خراسان رضوی

مسجد کرمانی یکی از مسجد های قدیمی شهر تربت جام در استان خراسان رضوی است .

مسجد کرمانی با ابعاد ۷۰/۱۰ * ۱۷ متر دارای شاه نشینی در وسط هر ضلع و سه حجره ( چله خانی ) در اضلاع غربی ـ شرقی است . در شاه نشین غربی آن ، محراب گچ بری شده پر کار و نفیسی و در مقابل آن ، قبری منسوب به استاد کرمانی ـ سازنده محراب ـ قرار دارد . سقف این سبنا ، شامل پنج قسمت است :

دو شاه نشین شمالی و جنوبی با پوشش نیم گنبدی که در جلوی هر کدام دو تویزه با تاق خوانچه پوش قرار دارد و سرانجام در مرکز بنا ، بر روی چهار تویزه ، گنبد کوچکی زده ‌اند که بعداً بازسازی شده‌ است . در زیر این گنبد ، در کف مسجد ، سردابی با نقشه مربع که داخل آن سه قبر قرار داشت ، کشف شده که هویت دفن شدگان مشخص نیست . تزیینات داخل بنا شامل تعدادی قوس تزیینی در اطراف حجره‌ ها و گچ ‌بری‌ هایی به شکل مقرنس در بالای در چله خانه ‌است . در بالای این قسمت و در کمرگاه بنا ، کتیبه‌ ای به خط ثلث ، بنا را دور می ‌زند و در بالای آن ، مقرنس کاری بسیار زیبایی به کار رفته ‌است که در تاق شاه نشین ‌ها قرار دارد و در پایین ، مقرنس ‌های شمالی و جنوبی جمعاً ۸ لوح گچ بری مشبک وجود داشته ‌است که امروزه ۷ لوح آن باقی مانده ‌است . در میان نزدینات این مسجد مجراب گچ بری شده شاه نشین غربی که دارای نقوش مختلف گیاهی و خطی و هندسی پرکار است ، از اهمیت ویژه ‌ای برخوردار است .

نمای خارجی مسجد کرمانی که رو به صحن اصلی مزار قرار دارد ، متشکل از چهار طاق نما و قاب ‌های ساده آجری در حد فاصل آن‌ هاست . از آن میان ، دو طاق ‌نمایی که بعد از ایوان قرار گرفته ‌اند . دارای مقرنس کاری با اسلوب به کار رفته در داخل بنا هستند و حواشی آن ‌ها نیز دارای گچ بری ‌هایی نظیر نمونه‌ های داخل بناست . در خصوص تاریخ ساخت این بنا نمی ‌توان اظهار نظر دقیقی داشت ؛ اما احتمال بیش‌ تری وجود دارد که این بنا به نیمه دوم قرن هشتم هـ .ق . متعلق باشد .

از باشکوه ترین فضاهای معماری مجموعه مزار شیخ جام پس از گنبد خانه ، بنایی است موسوم به ( مسجد کرمانی ) که نام خود را از سازنده محراب واقع در فضای داخلی آن اقتباس نموده است . بنای مسجد کرمانی به عنوان شاهکاری به یادگار مانده در هنر تزئینی معماری دوره اسلامی در ضلع جنوب شرقی ( سمت چپ ) ایوان این مجموعه قرار دارد . ورودی بنا شامل ایوانچه ای است که پوشش آن با مقرنس آراسته گردیده و سطح این مقرنس ها با نقاشی هایی به اشکال گل و بوته بسیار ظریف و هنرمندانه پوشیده شده است .

در بخش فوقانی درگاه یکی از ورودی ها برای دسترسی به گلدسته ها به شکل پلکان مارپیچ قرار دارد . دری چوبی با قدمت معاصر آستانه ورودی این بنا در شکل داده است . فضای داخلی مسجد کرمانی با پنج دهانه و زیر بنای حدود 182 متر مربع ، اجزاء و عناصر معماری تزئینی قابل توجه و معتبری را در خود جای داده است . این بنا مشتمل بر شاه نشینی در میان هر ضلع چهار فضای کوچک واقع در جرز قطور آن به عنوان ( چله خانه ) و محل عبارت انفرادی و اعتکاف در اضلاع شرقی و غربی است . و در بخش فوقانی سطوح دیواره های این مسجد نیز کتیبه ای به قلم شیوای ثلث مزین به سوره ( یس ) دیده می شود که در واقع شیوه نگارش آن مشابه با کتیبه محراب است . در دهانه پایانی واقع درمنتهی الیه شمالی و جنوبی فضای داخلی در بخش فوقانی کتیبه قرآنی لوحه های مستطیل شکل گچبری شده وجود دارد که موتیف های گیاهی ظریف آنها را مزین نموده است . علاوه بر آنها در دهانه جانبی صلع شمالی محراب نام ( استاد محمد فقیر ) در قاب کوچکی قرار دارد .

تزئینات پوشش سقف مسجد کرمانی

با تفحص و بررسی هایی که پیرامون نحوه معماری مسجد کرمانی بخصوص در قسمت های نور گیر و طاق آن صورت گرفت . طرح داخلی مسجد بیش از پیش مشخص و آشکار گردید ، این بررسی های نشان داد ، گنبدی بزرگ به صورت روزنه دار چشمه مرکزی را پوشش داده و چشمه های جانبی مشابه با سبک و سیاق خوانچه پوش ایجاد شده است . علاوه بر آن چشمه های انتهایی بنا با نیم گنبدهایی که در قسمت پشت مقرنس ها مخفی مانده اند و پوشش یافته است .
 
این اجزا تکامل و تحول خاصی در نحوه طاق زنی در این بنا را نشان می دهد . با برش قسمتی از اندوده های گچی الحاقی بر سطح دیواره ها برای کارشناسان فن این مسئله اثابت گردید ، گچبری های به سبک محراب و کتیبه پیرامون سطح فوقانی بنا در نبش طاق ها و تقسیمات داخلی امتداد یافته اما بقیه سطوح نیز به صورت ساده و صاف با گچ اندود شده است .

از طرفی بررسی های بیشتر به ویژه در کف مسجد نشان داد که در این قسمت سردابی قرار داشته است . پس از ورود به سرداب مربع شکل ، سه تابوت در کنار هم مشاهده شد که می توانست به صورت موقت در این مکان جای گرفته باشد .

محراب

نفیس ترین عنصر تزئینی معماری این بنا محراب گچبری شده مجلل و با شکوه آن است که در دهانه مرکزی رو به قبله ایجاد شده است . محراب نقطه توجهی است رمزی و اشاره به سوی پروردگار یکتا دارد . در این میان محراب مسجد کرمانی از نظر تزئینات گچبری و کتیبه به اوج تکامل هنری خود رسیده است . به طوری که تکرار نقش ها و حواشی آن نمایشی از هنر آفرینی استاد کار آن است . از دیدگاه ساختاری این محراب از بخش های مختلفی شکل گرفته که با تلفیق عناصر تزئینی همراه با متن کتیبه این محراب چشم هر بیننده ای را نوازش می دهد و روح روان او را آرامش می بخشد .
این اجزاء شامل قاب ،‌ حاشیه ، زوار ، لچکی ، قوس طاقنما و سر ستون کوچک است . علاوه بر عناصر تزئینی و نگاره های بسیار جذاب که بخشی از محراب مسجد کرمانی را پوشش داده ، ‌آیات قرآنی نیز جلوه ای خاص از معنویت به آن بخشیده است . کتیبه اصلی در حاشیه محراب ایجاد شده و حاوی سوره مبارکه ( فتح ) از ابتدای ( بسم الله الرحمن الرحیم ) به قلم شیوای نسخ است و تا قسمتی از آیه پنجم این سوره ادامه می یابد .

بسم الله الرحمن الرحیم ، انا فتحنا لک فتحاَ مبینا لیغفرلک الله ما تفدم من ذنبک و ما تأخر و یتم نعمته علیک و یهدیک صراطاَ مستقیماَ وینصرک الله نصراَ عزیزاَ هو الذی انزل السکنیه فی قلوب المؤمنین لیزدادَ و ایماناَ مع ایمانه … و المؤمنات ...
همچنین کتیبه قرآنی بخش قوس طاقنمای داخلی محراب شامل آیات نورانی 26 و 27 از سوره مبارکه ( آل عمران ) و مشابه با سبک و سیاق خطی است که در نگارش کتیبه حاشیه محراب از آن استفاده شده است . این آیات انحناء و پوشش طاقنما را در بر گرفته است :
قل اللهم مالک الملک تؤتی الملک من تشاء تنزع الملک ممن تشاء و تعز من تشاء و تذل من تشاء بیدک الخیرانک علی کل شی قدیر تولج الیل فی النهار و تولج النهار فی الیل و تخرج الحی من المیت و تخرج المیت من الحی و تزرق من تشاء بغیر حساب
علاوه بر آن کتیبه ، طاقنمای کوچک محراب آراسته به آیات 62 و 63 از سوره ( یونس ) است .

اذلک خیر نزلاَ ام شجره الزقوم انا جعلنا ها فتنه للظالمین
گویا محراب و تزئینات گچبری آن با دستان هنرمند و ذوق هنری ( خواجه زکی ابن محمد بن مسعود کرمانی ) بر پا شده که نام وی در داخل طاقنمای بخش تحتانی طاق شمالی در سمت راست فرو رفتگی محراب به صورت ذیل مشاهده می شود :
عمل عبدالضعیف النحیف الراجی الی رحمه الله العزیز خواجو زکی بن محمد بن مسعود کرمانی و تم هذه المحراب بعون الملک الوهاب فی اوائل شهر ....

این محراب در ترکیب کلی از نظر اجزاء شباهت بسیاری به محراب امام زاده ربیعه خاتون در اشتر جان اصفهان دارد که در سال 708 ه ق ساخته شده است . بنا بر کتیبه موجود این محراب توسط هنرمندی به نام ( مسعود کرمانی ) امضا شده است . انمکان دارد این شخص جذ زکی ابن محمد سازنده محراب مسجد کرمانی باشد . به احتمال فراوان نام استاد محمد بر قابی در فضای داخلی مسجد می تواند اشاره به پدر خواجه زکی باشد که گچبری های داخل بنا را به انجام رسانیده است . با توجه به فاصله زمانی ، نوع گچبری مجراب امام زاده ربیعه خاتون با مجراب مسجد کرمانی دررتبه پایین تری قرار دارد .

قدمت محراب

علاوه بر وجود نام سازنده محراب در کتیبه آن زمان ایجاد این اثر با شکوه به سبب از بین رفته بخش های مهمی از گچبری حاشیه محراب به درستی معلوم نیست ، اما تنها موردی که می توانست به تاریخ گذاری نسبی آن کمک نماید نمونه محراب دیگری بود که در نمای بیرونی مسجد کرمانی به طرف سحن در اولین طاق سمت راست مجاور پایه های ایوان توسط کارشناسان ضمن لایه برداری ها و طمالعات مرمتی مجموعه پدیدار شد .

گچبر های این محراب تا حدود بسیاری مشابه با تزئینات گچبری محراب داخل مسجد کرمانی بود و از سوی دیگر نام ( مسعود کرمانی ) در بخشی از آن دیده می شد . مقابل نام پدید آورنده محراب تاریخ ساخت آن قرار داشت که به دلیل نبودن قطعات گچبری قرائت آن غیر ممکن به نظر می رسد . بعدها بر اثر کند و کاو و جستجوی بیشتر پیرامون محراب تعدادی از قطعات گچبری آشکار گردید و در نتیجه تقریباً سال 728 یا 718 ه .ق تشخیص داده شد .

عبدالحمید مولوی تاریخ این محراب به تصریح ( اثنی عشر و سبعمائه ) (712 ه .ق) ذکر می کند .

تاریخ بنیان مسجد کرمانی

وجود گچبری ها و نمونه های دیگر اطراف طاقتها و قوس های بیرونی به صورت نوارهای مشابه تزئینات فضای داخلی مسجد کرمانی مؤید تین نظریه است که نمای بیرونی این بنا با فضای داخلی آن در یک دوره معین ایجاد شده است و تاریخ محراب کوچک در نمای بیرونی به احتمال بسیار می توانند تاریخ بنیان مسجد کرمانی باشد .

از طرفی تزئینات گچبری واقع در این مکان در نمایش گلها تمایل بیشتری به طبیعت گرائی دارد بویژه در لوحه های گچبری شده محراب که زمینه تجرید نقوش و آرایه های گیاهی مسطح تر از محرابهای نوع ایلخانی اجرا شده است . بنا بر شواهد موجود و مطالعات معماری فضای داخلی و نمای بیرونی بنیاد مسجد کرمانی را می توان به نیمه دوم سده هشتم هجری نسبت داد . از سوی دیگر ( گلمبک ) در بررسی های خود به قیامی اشاره می کند که به سال 725 ه .ق بر علیه ملک جدید هرات ( فخر الدین حسین ) صورت ساختمان قدیمی گنبد بود .

گویا این بنا اهتمام (ملک غیاث الدین محمد بن محمد بن ابی بکر کرت) در سال 730 ه .ق مرمت شده است .

محراب بنای امام زاده ربیع خاتون با نام سازنده آن مسعود کرمانی که در موزه ملی ایران نگه می دارند .

منبع:وفاق