آداب مراسم سوگواری شام غریبان امام رضا(ع) در گذر تاریخ

رونق برپایی مراسم عزاداری از دوره قاجار

بنا به اهمیت این موضوع، کرسی ترویجی با موضوع بررسی «مراسم شام غریبان و سوگواری امام رضا(ع) در آیینه اسناد» به همت گروه فرهنگ و سیره رضوی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی برگزار شد.

محمد سوهانیان حقیقی، پژوهشگر گروه فرهنگ و سیره رضوی بنیاد، در این جلسه بیان کرد: در دوره قاجار با توجه به نفوذ و جایگاه روحانیت شیعه در این دوره و نیز تأیید و حمایتی که از سوی حکومت وقت از اجرای مراسم روضه‌خوانی و عزاداری در مناسبت‌های مذهبی صورت می‌گرفت، برپایی این‌گونه مراسم رونق بیشتری یافت.

وی ادامه داد: نوع اسنادی که به این موضوع اشاره دارند شامل اسناد هزینه‌ای و مالی در خصوص مخارج برگزاری مجالس عزاداری و بخشی نیز مکاتبات و دستورالعمل‌های مربوط به چگونگی برگزاری این مراسم است.

حقیقی افزود: نخستین سندی که به این موضوع اشاره می‌کند قبض رسید پرداخت وجوه بابت مصارف قند و چای مجلس روضه‌خوانی در ایوان مبارک طلا هم‌زمان با شب شهادت حضرت امام رضا(ع) در سال ‎۱۳۱۰ هجری قمری در اواخر دوره ناصری است. اسناد مشابهی نیز از سال‌های 1319 و 1323 قمری متعلق به دوره مظفرالدین‌شاه در این زمینه وجود دارد.

نخستین سند خطبه‌خوانی شب شهادت امام رضا(ع) در دوره احمدشاه

وی خاطرنشان کرد: سند متعلق به سال ۱۳۳۴ قمری درباره دستور سید جواد ظهیرالاسلام به کشیک‌نویس آستان قدس رضوی برای حاضر کردن کارکنان پنج کشیک به منظور برپایی مراسم عزاداری و شمع گردانی در شب بیست و نهم ماه صفر و استفاده نکردن از چراغ است. در سندی دیگر متعلق به سال بعد هم بر تهیه شمع برای مراسم شمع‌گردانی شب شهادت امام رضا(ع) در سال ‎۱۳۳۵ قمری تأکید شده است. دو سند اخیر تنها اسناد موجود از دوره قاجار در خصوص سابقه شمع‌گردانی در حرم مطهر به ‌شمار می‌آید.

سوهانیان حقیقی تصریح کرد: از دوره پهلوی اول، نخستین سند یافت‌شده در خصوص کسب تکلیف اداره تشریفات از نایب‌التولیه وقت درباره برگزاری مراسم عزاداری ویژه شهادت امام رضا(ع) و موافقت وی در این خصوص است. از دوره پهلوی دوم نیز چند نمونه سند با موضوع مشابه راجع به تعطیلی آستان قدس در روز شهادت امام رضا(ع) و برپایی مراسم خطبه‌خوانی شب شهادت وجود دارد.

برگزاری خطبه‌ خوانی با آداب خاص

وی ادامه داد: مهم‌ترین مراسمی که اکنون به این مناسبت در حوزه حرم رضوی برگزار می‌شود مراسم خطبه شب شهادت و شام غریبان شامگاه شهادت امام رضا(ع) است.

این پژوهشگر بیان کرد: خطبه‌خوانی در شب‌های شهادت حضرت امام حسین(ع) و امام رضا(ع) هرسال بعد از نماز مغرب و عشا در محل صحن انقلاب (صحن عتیق) با آداب و تشریفاتی خاص برگزار می‌شود به‌ این ترتیب ‌که در نیمه شرقی صحن انقلاب، خدمه، مقامات و مسئولان مدعو و صاحب‌منصبان آستان قدس رضوی و در نیمه غربی آن زائران و مجاوران استقرار می‌یابند. جایگاه با گل و لاله و شمعدان و پارچه و کتیبه‌ا‌ی مشکی تزیین می‌شود و چند تن از دربانان، لاله به دست، در قسمت جلو جایگاه و میهمانان نیز به همراه تولیت آستان قدس رضوی، در ایوان نقاره‌خانه رو به گنبد مطهر قرار می‌گیرند.

پیشینه مراسم شام غریبان در حرم رضوی

این پژوهشگر گفت: پیشینه مراسم شام غریبان در حرم مطهر رضوی هم که با حضور خدمه آستان قدس و عموم مردم برگزار می‌شود به سال 1339 هجری شمسی بازمی‌گردد. نخستین اشاره‌ای که به انجام این مراسم شده در روزنامه «نوای خراسان» است که در مطلبی با عنوان مراسم شام غریبان امام رضا(ع) در سال 1340 هجری شمسی از آن با عنوان دومین مراسم در این مورد یاد کرده است.