تاب آوری در برابر بلایا؛ چالش اساسی توسعه/ گام‌های موثر در مدیریت بحران

به گزارش گروه اقتصادی خبرگزاری برنا، آسیا و اقیانوسیه یکی از حادثه خیزترین مناطق جهان هستند و بر اساس گزارش حوادث و بلایا در منطقه آسیا و اقیانوسیه درسال 2017 که توسط کمیسیون اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل در آسیا و اقیانوسیه (اسکاپ) منتشر شده، به این موضوع اشاره می‌کند که سرعت رشد خطر بلایا بیش از سرعت ایجاد تاب آوری است، به خصوص در کشورهایی که ظرفیت و توانایی های محدودی برای آمادگی و پاسخگویی در برابر بلایا را دارا هستند.

بسیاری از این حوادث ذاتا فرامرزی بوده و همچنان توسعه پایدار را با تهدید مواجه می کنند. ایجاد تاب آوری در برابر بلایا یک چالش اساسی توسعه بوده که منطقه با آن مواجه است. به طور کلی باید اذعان کرد که در دنیا، بحران در همه ابعاد و با شدت های گوناگون وجود دارد و می توان آن را به گونه های مختلفی، تقسیم بندی کرد که هر کدام سبب آسیب های شدید و حتی جبران ناپذیری بر پیکره هر جامعه ای، می شود.

در همین راستا همواره دولت های جوامع مختلف، سعی دارند تا با ساز و کارهای مناسب بتوانند بحران های موجود را مدیریت کنند. برنامه ریزی های دقیق و ساماندهی منابع موجود در راستای به حداقل رساندن خسارات ناشی از بحران ها از مهمترین اقداماتی است که امروزه، مورد توجه مدیران سازمان های ذی صلاح قرار گرفته و برای این مهم سازمان هایی با ساختارهای منجسم، تشکیل داده اند.

بر اساس گزارش های بین‌المللی در شرایطی که معدل ریسک انواع حوادث و بلایا در سطح جهانی در سی سال گذشته دو برابر شده، این مقدار در خاورمیانه و شمال آفریقا سه برابر بوده است. منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا از آسیب پذیرترین مناطق دنیا در برابر مخاطراتی مانند زلزله، سیل، خشکسالی، طوفان، گرد و غبار، آثار تغییر اقلیم بوده است.

 به دلیل موقعیت جغرافیای منحصر به فرد کشور ایران شامل ساختار زمین، سطح بیابان ها (حدود 20 درصد از مساحت کشور)، وجود کوهستان ها، سطح پوشش گیاهی، وضعیت بارشی و موارد دیگر، کشور ما دارای پتانسیل حادثه خیزی بالایی است. به طوری که طبق اطلاعات درج شده در سایت مدیریت بحران استان ها، از 45 نوع بلایای طبیعی که در جهان به ثبت رسیده، حدود 35 نوع آن در کشور ما به وقوع پیوسته و ایران را جزو، 10 کشور اول بلاخیز دنیا قرار داده است.

قرار گرفتن کشور ما بر فلات ایران و محاصره شدن آن به وسیله کویرها و بیابان های عراق، عربستان و آسیای میانه و دوری بخش وسیعی از آن از دریا سبب تشدید شرایط خشکسالی می شود. بدون شک وجود شرایط جغرافیایی این چنینی سبب شده که سازمانی تحت عنوان «سازمان مدیریت بحران» به منظور مدیریت کردن بحران های احتمالی بوجود آید و وظیفه سنگینی را بر عهده داشته باشد.

در همین راستا سازمان مدیریت بحران، سامانه جامع مدیریت بحران، در راستای مدیریت یکپارچه و موثر بحران در سطح جامعه، با اتکاء بر اطلاعات توصیفی و مکانی جمع‌آوری شده (که از ساختار مشترک و استانداردی برخوردار است) و به منظور ایجاد، مکانیزمی برای هماهنگی موثر در چرخه مدیریت بحران (پیشگیری، آمادگی، مقابله و بازسازی) به گونه ‌ای که زمینه مدیریت جامع منابع و اجرای طرح عملیاتی منسجم و کامل را برای همه ذینفعان مدیریت بحران شهر تهران امکان پذیر ‌سازد، طراحی و ایجاد شده است.

 درخصوص پیشگیری از بحران می توان موضوعات متعددی را بیان کرد که از مهمترین آن ها، فرهنگ سازی و آموزش است. آموزش ها می تواند در دو سطح عمومی و تخصصی برای اقشار مختلف جامعه برگزار شود و حتی می توان از طریق رسانه ها به آموزش های چند دقیقه ای نیز تکیه کرد که تجربه دیگر کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته نشان می دهد از طریق آموزش های عمومی، برای قشر وسیعی از جامعه می توان شاهد کاهش تلافات در هنگام وقوع بحران بود.

 آموزش های تخصصی نیز می تواند برای افراد موظف مانند مدیران، کارشناسان، امدادگران، یگان های ویژه عملیات های نجات، پرسنل اورژانس و آتش نشان ها و همه افرادی که در ستاد سازمان ها وظیفه مدیریت کردن بحران را دارند برگزار شود و خروجی های آن به توسعه، ظرفیت ها و ابزارها برای ارزیابی زیان ها و خسارات حوادث و بلایا و نیز پایش اجرای چارچوب سند جهانی «سندای» برای کاهش خطر بلایا کمک خواهد کرد.

درک کافی از خطر حوادث و بلایا اولین اولویت اقدام در چارچوب سند «سندای» برای کاهش خطر بلایا است. به عبارت دیگر درک و اطلاع کافی از توزیع مکانی و زمانی زیان ها و خسارات ناشی از مخاطرات گوناگون، اولین گام مهم برای تولید اطلاعات و دانش کاربردی است.

 وجود پایگاه های داده ای ملی، سبب می شود تا مدیران بتوانند خسارات حوادث و بلایا را رصد نمایند و همچنین وجود پایگاه ها به تولید اطلاعات برای طراحی و اجرای راهبردها و برنامه های ملی کاهش خطر بلایا کمک خواهد کرد. بی شک با شناخت وضعیت موجود، شناسایی گلوگله ها و نقاط بحرانی می توان با مدیریت، برنامه ریزی و با تلاش مضاعف در جهت شناخت پدیده های پرخطر طبیعی و فراگیری راه های مقابله با آن ها و همچنین بکارگیری اصول و ضوابط پیشگیری، خسارت ناشی از حوادث را به حداقل رساند.

 به منظور مدیریت کردن بحران ها و کاهش خسارات جانی و مالی بلایای طبیعی، علم و تجربه در کنار یکدیگر گام هایی را تشکیل دادند که تحت عنوان، گام های موثر در مدیریت بحران نامیده می شود. در همه متون علم مدیریت، گام اول مدیریت بحران «پیشگیری» است. در توضیح باید اذعان کرد که پیشگیری، مجموعه اقداماتی است که با هدف شناسایی حوادث قبل از وقوع آن، سطح خطر پذیری جامعه را ارزیابی کرده و با مطالعات و اقدامات لازم، سطح آن را تا حد قابل قبول کاهش دهد.

گام دوم تحت عنوان «آمادگی» مجموعه اقداماتی است که توانایی جامعه را در انجام مراحل مختلف مدیریت بحران افزایش می دهد که شامل، جمع آوری اطلاعات، برنامه ریزی، سازماندهی، ایجاد ساختارهای مدیریتی، آموزش، تامین منابع و امکانات و تمرین است.

 گام سوم «مقابله یا روبرو شدن با بحران» است که شامل عملیات های مختلفی مانند اطلاع رسانی، تامین امنیت، ترابری، فوریت های پزشکی، برقراری شریان های حیاتی و غیره است و منظور از آن، اقدامات و ارائه خدمات اضطراری است که با هدف نجات جانی و مالی افراد جامعه، تامین رفاه نسبی آن ها و جلوگیری از گسترش خسارات انجام می شود. گام بعدی به نام «بازسازی و بازتوانی» شامل اقدامات لازم پس از وقوع بحران است که برای گذراندن وضعیت عادی به مناطق آسیب دیده با در نظر گرفتن ویژگی های توسعه پایدار، ضوابط ایمنی، مشارکت های مردمی، مسائل فرهنگی و اجتماعی انجام می شود از سوی دیگر بازتوانی شامل اقداماتی جهت بازگرداندن شرایط جسمی و روحی آسیب دیدگان به حالت طبیعی است.

باتوجه به موارد ذکر شده، در دنیای امروز مدیریت بحران  بخشی مهم و اساسی از مدیریت استراتژیک است و به طور کلی، جوامعی که در معرض بحران هستند، به آمادگی بیشتری در برابر آن نیاز دارند. مدیریت بحران باید به صورت منظم و سیستماتیک و همچنین مبتنی بر هوشیاری، حساسیت مدیریتی و درک مناسبی از برنامه ریزی باشد.

طی سال های اخیر به همت تلاش های انجام شده، اقدامات خوبی در زمینه مدیریت بحران انجام شد که امید است با پشتکار مضاعف و همچنین تاکید بر آموزش های مناسب و به موقع پیش از وقوع بحران، آمادگی های لازم در زمان وقوع حوادث افزایش یابد. 6