شهرستان اسفراین ؛ شهرستانی از دل تاریخ

به گزارش خبرنگار خبرگزاری برنا ؛ شهرستان اسفراین در جنوب شرقی استان خراسان شمالی قرار گرفته و از شمال به شهرستان بجنورد، از شمال شرقی به شهرستان شیروان، از شرق به شهرستان فاروج، از غرب به شهرستان جاجرم و از جنوب و جنوب شرقی به استان خراسان رضوی محدود می ­شود. این شهرستان با مساحت بالغ بر حدود 5345 کیلومتر مربع دارای 2 شهر، 2 بخش، 7 دهستان و 150 آبادی است. جمعیت شهرستان اسفراین در سال 1390 بالغ بر 127012 نفر برآورد گردیده است.

جغرافیای طبیعی شهرستان اسفراین:

شهرستان اسفراین در دامنۀ جنوبی کوه ­های آلاداغ  و جنوب و غرب کوه شاه جهان قرار گرفته است. در جنوب، رشته ­کوه ­های کم ارتفاع ­تر و شامل کوه ­های جغتای وجود دارد. عمده ­ترین مراکز سکونتی واحدهای دشتی شامل دشت اسفراین و دشت صفی ­آباد هستند. با وجود این در برخی دره ­های باز نیز استقرارهایی شکل گرفته است. به طور کلی آب و هوای شهرستان اسفراین معتدل با زمستان­ های سرد تا ملایم است. در نواحی شمالی شهرستان به دلیل وجود انشعابات بینالود، آب و هوا معتدل کوهستانی و در مناطق جنوبی شهرستان به دلیل نزدیکی به کویر تابستان ­ها گرم و خشک و زمستان ­ها سرد است.

پیشینه تاریخی اسفراین:

شهرستان اسفراین سابقه تاریخی کهنی دارد و آثار بر جای مانده از استقرارهای پیش از تاریخ تا دورۀ اسلامی در سراسر این شهرستان نشان از پویایی فرهنگ این خطه در تاریخ ایران زمین دارد. محوطه­ ها و تپه­ های پیش از تاریخی در بخش های مختلف این شهرستان از جمله محوطه ­های توی 1 و2 ، انجیرلی، چهل ­دختران و نیز استقرارگاه ­هایی همچون اردوگاه اردغانی، که جملگی به دورۀ پیش از تاریخ تعلق دارند، نشان­ دهندۀ حضور فعال منطقه در عرصۀ پیش از تاریخ ایران ­زمین هستند. شهرستان اسفراین در دوره تاریخی، به­ ویژه در دوره ­های اشکانی و ساسانی نیز همواره جزو ولایات مهم به شمار می ­رفته و بارها در متون تاریخی و جغرافیایی از آن نام برده شده است. پراکندگی زیاد آثار دورۀ اشکانی و ساسانی در این منطقه گواه شکوفایی این خطه در آن دوران است. در دوره اسلامی نیز اسفراین به دلیل قرار داشتن بر سر راه کاروان روی نیشابور به گرگان رونق خاصی یافته و بیش از پیش شکوفا شد. بازتاب این شکوفایی را در پراکندگی فراوان آثار دورۀ اسلامی در این شهرستان، ذکر نام منطقه در منابع کهن تاریخی و ظهور چهره­ های نامدار از این خاک، طی قرون اولیه و میانی اسلامی می توان شاهد بود.

شهر بلقیس

شماره ثبت در فهرست آثار ملی:4497

موقعیت: 3 کیلومتری جنوب شهر اسفراین

شهر بلقیس بقایای شهر کهن اسفراین در خراسان شمالی است که از سده های نخستین اسلام شکل گرفته و تا پایان دوره صفوی و اوایل قاجار زندگی در آن جریان داشته و به عبارتی بیش از هزار سال تاریخ اسفراین را در دل خود جای داده است. شهر بلقیس شرایط و ویژگی های کامل یک شهر اسلامی را داراست و از بخش های مختلف شامل ارگ، شارستان و تاسیسات مختلف شهری چون بازار و مسجد و... برخوردار است. ارگ شهر بلقیس مهم ترین و شاخص ترین اثر این مجموعة باستانی است که از آن می توان به عنوان یکی از بزرگترین سازه های خشتی در ایران نام برد. این سازه بزرگ خشتی و چینه ای وسعتی حدود 51000 مترمربع دارد که زمانی 29 برج در اندازه های متفاوت حفاظت از آن را به عهده داشته اند. در گرداگرد ارگ یک خندق وسیع وجود دارد که نفوذ پذیری قلعه را دشوارتر می ساخته است. در محدودۀ حصار شهر(شارستان) آثار دیگری نیز قابل مشاهده است که عبارتند از: 1- بقعه شیخ آذری شاعر و عارف قرن نهم هجری که در قسمت شمالی شارستان شهر واقع شده است 2- راسته بازار در بخش میانی شهر، مشتمل بر بازار و بخش های اقتصادی شهر است که مابین تپه منار در جنوب و شیخ آذری در شمال قرار گرفته است.3- محل معروف به تپه منار«که با توجه به نوشته های مورخین، جغرافی نویسان و نیز کاوش های باستان شناختی احتمالاً محل مسجد در دوران اسلامی است » که بخش هایی از آن را باستان شناسان کاوش کرده اند. به علاوه، دو بنای مهم دیگر هم خارج از حصار شهر بلقیس ولی در نزدیکی آن قرار دارند: یکی بنای کاروانسرای معروف به  کهنه رباط در بخش شمال غربی شارستان شهر بلقیس و دیگری مجموعه ای معروف به یخدان ها که در بخش جنوب غربی شهر تاریخی اسفراین قرار دارند. 

کاوش های باستان شناسی در شهر بلقیس از سال 1386 با انجام گمانه زنی برای تعیین عرصه و حریم شهر شروع شد و تا کنون به طور مستمر ادامه داشته است. کاوش های شهر بلقیس منجر به کشف آثار فرهنگی-هنری نفیسی شامل انواع سفالینه ها و ظروف، سکه، کوره های سفالگری، بقایای مسجد و آب انبار و آثار دیگری شده است که روی هم رفته تصویر روشنی از تاریخ این شهر باستانی را ترسیم می کنند. آثار به دست آمده از شهر بلقیس در موزه بزرگ باستان شناسی استان در بجنورد به نمایش درآمده است.

انجام مطالعات و کاوشهای باستان شناختی منجر به معرفی شهر بلقیس و تبیین اهمیت های فرهنگی آن شده و باعث تاسیس پایگاه میراث فرهنگی شهر بلقیس در سال 1388 شد. از این زمان، پایگاه شهر بلقیس به موازات کاوش های باستان شناختی، به انجام فعالیت های مرمتی در بخش های مختلف شهر به ویژه مرمت ارگ و نیز مقبره شیخ آذری پرداخته و برنامه های گسترده ای برای شناسایی و معرفی این میراث ارزشمند باستانی در دستورکار دارد.

محوطه های باستانی توی 1و2

شماره ثبت در فهرست آثار ملی:16974-16973

موقعیت: شهرستان اسفراین -500 متری جنوب روستای توی

محوطه های باستانی توی 1 و 2 از قدیمی ترین استقرارهای دشت اسفراین محسوب می شود که سابقه اسکان در آن به دوره مس- سنگی تا قرون میانی اسلامی می رسد. در محوطه توی با گذر از دوران پیش از تاریخ و در اواسط دوره تاریخی، بر روی بقایای استقرارهای قبل، قلعه ای ساخته شده است که با توجه به موقعیت ویژه اش نقش مهمی در کنترل شریان های تجاری بر سر راه ابریشم ایفا می کرده است. پس از متروک شدن این محوطه به فاصله نزدیکی در محوطه توی 2  قلعه مشابهی پی ریزی شده که تا قرون میانی اسلامی فعال بوده است.

قلعه ی صعلوک

شماره ثبت در فهرست آثار ملی:

موقعیت: شهرستان اسفراین،

بنای تاریخی قلعه صعلوک  دژی استوار بر جبهۀ جنوبی ارتفاعات سالوک است که  قدمت آن به قرون 6-7 هجری میرسد و در متون تاریخی مختلف از آن یاد شده است. این قلعه بر فراز یک صخره منفرد با دیواره های پرتگاهی ساخته شده  که تسخیر آن را بسیار دشوار ساخته است. در داخل قلعه بقایای تاسیسات مختلف مانند انبار آذوقه و غلات، حمام، آسیاب، زندان و محل سکونت فرمانده قلعه و افراد دیگر وجود دارد که روی هم رفته مساحت قلعه را به بیش از یک هکتار می ­رساند. قلعه صعلوک از نظر وسعت و موقعیتِ بسیار صعب العبور، یکی از برجسته ترین قلاع نظامی دورۀ اسلامی در شمال خراسان است.

آرامگاه امامزاده احمد بن علی موسی (ع)

شماره ثبت در فهرست آثار ملی: 5947

موقعیت: شهرستان اسفراین، 7 کیلومتری جنوب روستای کوران

بنای امامزاده احمد بن موسی در نزدیکی روستای کوران با پلان مستطیلی به ابعاد 29 متر (در امتداد شرق به غرب) و 19 متر (در امتداد شمال به جنوب) ساخته شده است. این بنا از یک گنبد خانه، دو تالار یا شبستان شرقی و غربی و چهار ایوان در جهات اصلی تشکیل شده است. همچنین شش اتاق در طرفین ایوانها و ضلع غربی گنبدخانه وجود دارد که به چله­خانه معروفند. گنبد خانه فضای اصلی این بقعه است که در مرکز قرار گرفته و سقف آن با یک گنبد دوپوش منفصل پوشش یافته است. این بنا با مصالح آجر و ملات گچ و آهک ساخته شده ولی در قسمت پایین دیوارها تا ازاره لاشه سنگ بکار رفته که در زیر اندود گچی پنهان شده است. در برخی نقاط می­ توان در روی اندود لایه­ های قدمی ­تر نقاشی و آثار تزییناتی با تذهیب را مشاهده کرد. در برخی نقاط اندود قدیمی نیز آثاری از کتیبه ­های فارسی و عربی شامل شعر و یادگار دیده می ­شود. بررسی کتیبه ­های موجود در بنا ازجمله کتیبۀ سنگ قبرها، کتیبه روی درب های چوبی و نوشتۀ روی اندود گچی دیوارها نشان دهندۀ دورۀ صفوی است ولی دقت در جزییات معماری نشان می­ دهد ساخت بنا در تاریخ قدیمی­ تری و احتمالاً در دورۀ ایلخانی یا تیموری انجام شده است.

آرامگاه شاهزاده محمد باغشجرد

شماره ثبت در فهرست آثار ملی: 5950

موقعیت: شهرستان اسفراین، روستای باغشجرد

بنایی است آجری با پلان مستطیلی به ابعاد 9×11 متر که در بافت مسکونی روستای باغشجرد و در نزدیکی مظهر قنات روستا قرار دارد. پلان اصلی بنا به سبک چهارتاقی است که امروزه به غیر از ورودی شرقی سایر ورودی ­ها مسدود شده و به شکل طاق نما درآمده ­اند. در ضلع شمالی بنا یک رشته پلکان تعبیه شده که دسترسی بر بام بنا را میسر می­ سازد. در طرفین ورودی نیز دو حجره وجود دارد که یکی از آنها مسدود و یکی باز است. ورودی از طریق ایوانی به عرض حدود 3 متر به گنبدخانه راه پیدا می­ کند. ایوان بنا با قوس نیم دور پوشش داده شده و تمام فضای داخلی آن با گچ اندود شده است. بر بالای در ورودی بنا یک طاق­نمای کوچک تعبیه شده که در طرفین آن با گچ بری تصویر دو آهو نقش شده و به طور ضمنی به مفهوم «ضامن آهو» اشاره دارد. گنبد خانه فضایی است مربعی شکل به ابعاد 20/5×20/5 که به کمک چهار فیلپوش در بالا به هشت ضلعی تبدیل و بر فراز آن گنبدی استقرار یافته است. ارتفاع بنا تا زیر گنبد 7 متر است. نمای داخلی بنا اندود شده و بر اندود گچ نقوش متنوع گیاهی، هندسی و کتیبه ­هایی به رنگ قرمز اخرایی، آبی لاجوردی، و سبز روشن نقاشی شده است. کتیبه ­ها عمدتاً شامل ادعیه و آیات قرآنی است. در قسمت بالای دیوار و بر افریز به خط ثلث بر زمینه لاجوردی «آیه الکرسی» نوشته شده و در پایین آن انواع ترنج­ های هندسی با نقوش گیاهی و ادعیه و زیارت نامه­ ها نوشته شده است. از جمله بر جرز جنوبی ورودی بنا دعای «زیارت جامعه کبیره» در چند ردیف بر روی هم در داخل نوارهای موازی افقی نوشته شده که بخش زیادی از آن در اثر اصطکاک، نصب کلید و پریز برق و سایر عوامل پاک شده است. این کتیبه نیز به خط ثلث بر زمینه لاجوردی نوشته شده و اطراف کتیبه به رنگ قرمز اخرایی قلمگیری شده است. تمام اندود گچ زیر گنبد نیز با نقوش زیبای گیاهی به رنگهای مذکور تزیین شده است. متأسفانه امروزه به دلیل رطوبت زدگی و عدم رسیدگی به بنا بخش قابل توجهی از اندود و نقاشی ­های زیبای داخل بنا فروریخته و در صورت بی توجهی در چند دهه آینده به کلی این تزیینات نابود خواهد شد. طرح کلی پلان بنا و نیز جزییات تزیین داخلی و شیوه اجرای نقوش و کتیبه ­ها با رنگ ­های طبیعی شامل آبی لاجوردی، قرمز اخرایی و ... از هر نظر با بنای آرامگاه امامزاده حمزه موسی در روستای دهنۀ شیرین مشابه است. هر دوی این بناها با توجه به شیوه تزیین و نقوش و کتیبه­ ها و سبک معماری به دوره صفوی تاریخ­ گذاری می­ شوند.

کتیبه « آیه الکرسی» بر افریز و بخشی از «زیارت جامعه» (بسم الله الرحمن الرحیم السلام علیکم یا اهل بیت النبوه و موضع الرساله و مختلف الملائکه و مهبط الوحی و معدن الرحمه و ... ) بر جرز ورودی بنا به خط ثلث نوشته شده که بخش اعظم آنها فرو ریخته یا ناخوانا شده است.

نام اثر: آرامگاه امامزاده حمزه بن موسی (دهنه شیرین)

شماره ثبت در فهرست آثار ملی: 5151

موقعیت: شهرستان اسفراین، روستای دهنۀ شیرین

طرح کلی پلان بنا بسیار ساده است که از یک گنبد خانه و ایوانی در ضلع جنوب غربی تشکیل شده است. هر یک از اضلاع گنبدخانه 5 متر طول دارد و از داخل با گچ اندود شده و در سراسر آن نقوش گیاهی شامل نقوش اسلیمی، ختایی و ترنجهایی نقش شده که در بخشهای مختلف با ادعیه و آیات قرآن تزیین شده است. در ترسیم نقوش از رنگ­ زرد، آبی، قرمز، مشکی و رنگ سفید گچ در زمینه استفاده شده است. در ایوان ورودی بخشی از نقش یک شمایل انسانی و یک آهو دیده می­شود که شاید تمثال مبارک امام رضا و جانور در دام افتاده باشد(ضامن آهو). تنها در قسمت پیشانی و جرزهای طرفین ایوان کاشی کاری دیده می ­شود که به استناد کتیبه توسط «حاج قیوم معمار و استاد عباس بنا ساکنین سبزوار» در سال «1348 شمسی» ایجاد شده است.

در بخش­ های مختلف داخل بنا کتیبه­ هایی شامل ادعیه و سوره ­های قرآن وجود دارد. در داخل طاق نمای شرقی در داخل یک ترنج بزرگ بخشی از دعای ختم ناد علی کبیر به خط ثلث نوشته شده است که به شرح زیر است: «ناد علیا مظهر العجایب تجده عونا لک فی النوائب کل هم و غم سینجلی بعظمتک بنبوتک یا محمد بولایتک یا علی». در مقابل این کتیبه، در تافنمای غربی ترنج دیگری نقش شده که از نظر ترکیب رنگ (نوشته زرد بر زیمنۀ آبی سیر با رنگ روغن) و نوشته با سایر کتیبه­ ها فرق دارد. متن کتیبه در این ترنج عبارتست از «بلغ العلی بکماله کشف الدجی به جماله حسنت جمیع خصاله صلو علیه واله. سنه 1345 توحیدی». این کتیبه که در 85 سال قبل نوشته شده، ظاهراً جدید ترین نوشته و تزینات در بین نقوش این بناست. علاوه بر اینها در بالاترین بخش دیوارها در امتداد افریزی در زیر رف دیوارها کتیبه­ هایی آیات قرآنی شامل بخشی از آیه 137 سوره بقره «بسم الله الرحمن الرحیم فسیکفیکهم الله و هوالسمیع العلیم»، بخشی از سوره نصر [....افتادگی] جا فسبح بحمد ربک و استغفره ان کان توابا. در ادامه در قاب موازی دیگری سوره حمد و سپس آیه دیگری از قران شامل [....پاک شده ­گی] من تحتها الانهار خالدین فیها. تمام کتیبه­ های روی افریز به خط ثلث سفید بر روی زمینه آبی نوشته شده و دور آنها با خط مشکی قلمگیری شده است. کتیبه­ های داخل طاق نماهای شرقی و شمالی به رنگ سفید بر زمینه قرمز و طاق نمای غربی(که ترنج و کتیبه آن جدید تر است) به رنگ زرد بر زمینه آبی نوشته شده است.

علاوه بر اینها قاب کاشی کاری شده پیشانی ایوان ورودی که در آن نام صاحب این بقعه «شاهزاده حمزه بن موسی» به خط نستعلیق آمده، نام استادکاران را چنین ذکر کرده است « کاشی کار حاج قیوم معمار و استاد عباس بنا ساکنین سبزوار». به استناد این کتیبه احتمالاً بنا در تاریخ 1348 شمسی به طور اساسی مرمت شده است.