درخت آسوریک(نخل) در کاوش‌های ‌باستان‌شناسی

درخت خرما یکی از مقدس ترین و قدیمی‌ترین درختان میوه‌ی شناخته شده در زندگی انسان است. پیدایش خرما در جهان از دوران دوم زمین‌شناسی آغاز شده اما زمان پی بردن انسان به ارزشی غذایی آن به شش هزار سال پیش از میلاد می‌رسد. در حال حاضر خرما در هر پنج قاره دنیا و در بیش از 34 کشور کشت می شود. بر اساس شواهد باستان شناسی قدمت کشت نخل در ایران به بیش از شش هزار سال پیش می‌رسد.

درخت خرما(آسوریک) یا به تعبیری نخل و به گویش محلی جنوب مُخ "mox" و مو"mo" بدون شک یکی از کهن‌ترین درختانی است که از دیرباز منبع قوت انسان‌های دوره‌ی باستان بوده است. مبدأ اصلی آن به درستی معلوم نیست؛ اما تاکنون دانشمندان نظریات مختلفی درباره‌ی منشأ آن ارائه کرده‌اند. عده‌ای سرزمین اولیه‌ی درخت خرما را آسیا و مشخصاً کرانه‌های خلیج فارس دانسته‌اند. تعدادی خاستگاه اصلی آن را شمال آفریقا و شبه جزیره‌ی عربستان و بعضی سرزمین آن را شبه قاره‌ی هند و یا بلوچستان عنوان کرده‌اند.

برای اینکه به اظهارات مبهم و مبتنی بر حدس و گمان بسنده نکرده باشیم، بر اساس آثاری که از این گیاه در نقش‌ها و بناهای دوره‌ی باستان و بعد از آن به دست آمده، نکاتی را یادآور می‌شویم.

در بنای معبد خدای ماه در نزدیکی اورِ عراق، از نخل استفاده شده است، که سابقه آن را حدود هفت هزار سال قبل تخمین زده‌اند. هم چنین در نقش‌های برجسته نینوا آثاری از درخت نخل مربوط به دوره آشوریان وجود دارد. در قانون‌نامه حَمورابی، ششمین پادشاه بابِل٬ چند ماده درباره نخل وجود دارد، که نشان می‌دهد درخت نخل چه تأثیری بر زندگی مردم آن زمان داشته است. در ماده‌ی ٥٩ این قانون آمده است: هرکس نخل خرما را قطع کند، باید ٢٢٥ گرم نقره جریمه بپردازد. در ماده ٦٠ نیز مقررات بین کارگر و مالک نخلستان وضع شده است:

کارگر نخلستان باید زمین را با استفاده از پاجوش‌ها بکارد و برای مدت ٤ سال آنها را آبیاری کند و سپس، در طول سال پنجم که درختان خرما به بار می‌نشینند، محصول آن را به طور مساوی بین خود تقسیم کنند.

تأثیر نخل در میان مردم دنیای باستان به قدری بوده که کاخ‌ها، معابد، و حتی تخت‌های سلطنتی را در دوره‌ی سومریان و بابلیان به وسیله برگ های آن تزئین می‌کرده اند. سرستون‌های تالاری بزرگ در مجموعه بناهای باشکوه کَرَنک مصر به شکل برگ خرما تراشیده شده است.

از هزاران سال پیش تاکنون، به دلیل تأثیر نخل در زندگی بشر، این گیاه از اهمیت و قداست ویژه‌ای برخوردار بوده است. مردم ادوار مختلف تمدن بین النهرین، هریک به‌گونه‌ای در نشان دادن اهمیت نخل، آیین‌ها و مراسم و اعتقادات نیکی داشته‌اند: سومریان نخل را مقدس می‌شمرده‌اند و آن را مایه‌ی برکت می‌دانسته‌اند؛ در نزد کلدانیان نخل الهه‌ی خاصی داشته است؛ بابلیان خدای مخصوصی برای نخل داشته‌اند؛ آشوریان از خرما به‌عنوان شیرینی در مجالس شادی استفاده می کرده‌اند؛ هندوها نیز شرط برکت را در خاندان عروس و داماد، وجود خرما می‌دانسته‌اند؛ عرب‌ها خرما را تنها ماده‌ی تغذیه‌ی عموم برمی شمرده‌اند، و آن را«شجرۀالحیاة» می‌نامیدند و بر این اساس منشأ آن را آدمی می دانستند. ایرانیان، به خصوص مردم جنوب٬ نخل را تنها میراث پس از خود میی دانند و آن را «شجره‌ی وفاداری» می‌نامند.

در ایران بر اساس شواهد باستان شناختی، نزدیک به شش هزار سال پیش کشت نخل وجود داشته است. می‌توان گفت؛ کاشت نخل در ایران از دوران باستان شروع شده و به پیش از سلسله‌ی هخامنشی مربوط می‌شود. از دیر باز درخت نخل و میوه ی آن تاثیر بسزایی در زندگی مردم جنوب ایران داشته است. در میان یافته‌های ارزشمند  باستان‌شناسان در شهر سوخته، سفالینه‌ای وجود دارد که در آن بزی در پنج حرکت به سمت درختی می‌جهد و برگ‌های آن را می‌خورد. گفته می‌شود این سفالینه که هم‌اکنون به‌عنوان نخستین پویانمایی جهان در دنیا مطرح شده‌است، در حقیقت پویانمایی داستان منظوم کهن درخت آسوریک (نخل) و بز است.

در دوره‌ی عیلامیان، در نزدیکی شهر شوش، بر اساس نقوش، مهرها و کتیبه‌های مکشوفه می‌توان گفت نخلستان‌های بسیاری در این منطقه وجود داشته است. وجود نقش‌ نخل بر روی مهرهای عیلامی، هخامنشی و مسکوکات عبرانیان قدیم نشان از اهمیت و قداست این گیاه نزد مردم آن دوره دارد، همچنین در منظومه‌ی درخت آسوریک که به پهلوی و از زمان ساسانیان به جای مانده است، در مناظره‌ای میان بز و نخل، خرما فواید خود را برمی‌شمارد. ایرانیان در جشن‌ها و تشریفات ویژه‌ی نوروز از درخت خرما و میوه‌ی آن استفاده می‌کرده‌اند.

درخت نخل علاوه بر میوه‌ی متنوع و خوش طعمش کاربردهای فراوانی در زندگی روزمره‌ی انسان‌ها، اعم از: استفاده در تولید داروهای گیاهی، ساخت وسایل کاربردی و اشیاء تزیینی دارد. همچنین نخل و فراورده‌های آن در وضعیت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی منطقه موثر بوده و بخش اعظمی از آداب، رسوم و آئین‌های محلی و بومی منطقه را به خود اختصاص می‌دهد. امرار و معاش اکثر ساکنان روستاهای جنوب کشور از طریق تولیدات درخت نخل می‌باشد.

طبق روایات موجود بیشترین گیاهی که در قران کریم از آن یاد شده درخت نخل می‌باشد که این مسأله نشاندهنده‌ی اهمیت آن در دین اسلام و زندگی انسان می‌باشد. کلمه‌ی نخل، جمع آن نخیل و نخله در بیست آیه‌ی قرآن آمده است. بجز کلمه‌ی نخل نام نوعی خاص از درخت خرما به نام لِینَةٍ در سوره‌ی حشرآیه‌ی 5 آمده است.

"مَا قَطَعْتُمْ مِنْ لِینَةٍ أَوْ تَرَکْتُمُوهَا قَائِمَةً عَلَى أُصُولِهَا فَبِإِذْنِ اللَّهِ وَلِیُخْزِیَ الْفَاسِقِینَ." (حشر/5)

درخت نخل مانند انسان بوده و از دو جفت نر و ماده تشکیل شده و واحد شمارش آن مانند انسان نفر می‌باشد. درخت نخل در ۱۶ سالگی بالغ می‌شود و ثمر می‌دهد و در پیری، دندان نخل که "تَوَخْتَکْ" نامیده می‌شود، می‌ریزد.

اگر هنگام جابجایی سر نخل صدمه ببیند خشک می‌شود٬چون در سر نخل ماده‌ای وجود دارد به نام "کَچ" که همانند مغز آدمی است. نام دیگر کچ "پنیر نخل" است که در واقع ماده‌ی اولیه‌ی تشکیل تنه و برگ‌های نخل پیش از مرحله‌ی چوبی شدن می‌باشد. درخت نخل مثل آدم‌ها در آب خفه می‌شود و اگر آب از سر نخل بگذرد مرگ درخت نخل حتمی است. سر هر درختی را اگر قطع کنند بیشتر شاخ و برگ می‌دهد به جز درخت نخل که اگر سر این درخت را قطع کنند خشک می‌شود و می‌میرد مثل انسان. اگر چوب نخل را بسوزانیم هیچ زغالی ندارد، مثل آدمی. عمر درخت نخل تا صد و گاهی تا صد و بیست نیز می‌رسد. و از همه اینها جالب‌تر اینکه نخل‌ها عاشق همدیگر می‌شوند و این هم صفات انسانهاست.

اصمعی گوید: «شخصی از یمامه برای من حکایت کرد و گفت طربستانی بود که همه ساله حمل نیکو آوردی، دوسال بگذشت و حمل نیاورد. مردی بیاوردم که به علم نخل مخبر بود. بدید و بگفت این نخل راهیچ علت نمی‌یابم که مانع حمل افتد. آن که بر بالای نخل دیگر رفت ونظر بر چپ و راست کرد و در جوار آن نخلی بود. گفت این نخل بر آن عاشق است باید که با تلقیح از آن، این نخل را بارور کنم و در آن سال، آن را از این نخل گشن دادیم، حمل بسیار نیکو آورد».

تکثیر این درخت بوسیله‌ی هسته‌ی خرما یا بوسیله‌ی جابجا کردن پاجوش‌ها (جوانه‌های خرما) صورت می‌گیرد. بهترین وسیله‌ی تکثیر خرما همان جابجا کردن پاجوش یا درخت کوچکی است که اطراف درخت نخل مادر تولید می‌شود. بهترین فصل تکثیر، تابستان و ماه‌های تیر و مرداد است. طریقه‌ی باروری این درخت بدین‌صورت است که به ازاء هر اصله درخت ماده ، 15 اصله پایه‌ی نر در نظر گرفته می‌شود و خوشه‌ها را از درخت نر درمی‌آورند و درختان ماده را باور می‌کنند که در اصطلاح محلی به این عمل ایوار می‌گویند. درخت خرما دارای انواع مختلف می‌باشد و بعضی معتقدند به چهارصد نوع می‌رسد.

نخل درختی است که یک‌سال تمام می‌تواند هزینه‌ی زندگی یک کشاورز را تامین کند. در تابستان از میوه‌ی تازه‌ی آن؛ رطب و در زمستان از خرمای آن استفاده می‌کنند. در سایه‌اش می‌خوابند و از الیاف و برگ‌ها و ساقه‌های آن خانه و منزل به صورت لهر (Lahar) و سرگ (Serg) ساخته و از فرآورده‌های آن قند خرما، شیره‌ی خرما، سرکه و الکل به دست می‌آورند. هسته‌ی خرما مصرف غذایی برای دام‌ها دارد و از برگ آن برای بافتن زیراندازی به نام تک (Tak) استفاده می شود و از خوشه‌ی خرما که به پنگ (Pang) معروف است سبد و دیگر محصولات حصیری مانند کنتله (Kantela) بادبزن، سرجهله، جارو و طناب حصیری درست می کنند. از سیس خرما (Sis) که همان الیاف وسط شاخه‌ها هستند، جهت شستن ظرف و بافتن طناب محکمی به نام پوران (Powran) برای بالا رفتن از درخت استفاده می‌شود.

خاورمیانه بزرگترین تولید کننده‌ی خرما در جهان است و پس از عراق، عربستان سعودی و مصر، ایران در مقام چهارم تولید این ماده‌ی غذایی در این ناحیه قرار دارد. بر اساس آمار منتشر شده بیش از 2 درصد از اراضی قابل کشت کشور یعنی چیزی در حدود 218000 هکتار به نخلستان‌ها تعلق داشته و در هر هکتار رقمی در حدود 150 اصله درخت موجود است.

بنابراین درخت نخل با توجه به قدمت و قداست آن، یکی از میراث ناملموس ارزشمند سرزمین ما محسوب شده و می‌توان آیین و رسوم مربوط به کاشت، نگهداری، تکثیر و برداشت محصول آن را در فهرست آثار ملی کشور ثبت نمود و همچنین با توجه به پیشینه و ویژگی‌های عنوان شده ار این درخت باستانی و مقدس، اختصاص یک روز از تقویم ملی کشور به درخت نخل ضرورری می‌باشد.

منابع مطالعاتی:

- درویش منش، کژال ، بررسی نقوش گیاهی مشترک درآثارمنقوش حسنلو، زیویه، قلایچی، ربط 2 و ارتباط آنها با هنر آشور، نشریه هنرهای زیبا - هنرهای تجسمی،  دوره 21، شماره 2، تابستان  1395.

- سلامی، عبدالنبی، خرما در فرهنگ مردم خِشت و دلوار، نشریه‌ی گویش شناسی، شماره‌ی 1.

- دانشنامه‌ی جهان اسلام (www.rch.ac.ir)

- ممبینی، مهتاب و شافعی، آزاده، نقش گیاهان اساطیری و مقدس در هنر ساسانی (با تأ یکد بر نقوش برجسته، فلزکاری و گچ بری(، نشریه‌ی جلوه‌ی هنر، شماره 14، 1394.

- K. J. Roach, The Elamite Cylinder Seal Corpus, c.3500 – 1000 BC, 2008.

نجلا درخشانی

(کارشناسی ارشد مرمت و احیاء بناها و بافتهای تاریخی)

مسول پژوهش اداره های میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آبادان و خرمشهر