سناریوهای ممکن برجام و گزینه های پیشِ روی ایران؛

۵+۱ در هزارتوی تمدید یا تعلیق برجام

۱۳۹۷/۰۲/۰۳ - ۰۹:۰۱:۰۰
کد خبر: ۶۹۹۸۳۱
۵+۱ در هزارتوی تمدید یا تعلیق برجام
رئیس جمهور آمریکا در روز 22 دی ماه 96 ضمن تمدید تعلیق تحریم های هسته ای علیه ایران برای 4 ماه دیگر اعلام کرد این آخرین باری خواهد بود که تعلیق تحریم ها را تمدید خواهد کرد و باید توافق هسته ای مورد بازنگری قرار گیرد؛ چرا که وی برجام را «بدترین توافقنامه تاریخ ایالات متحده» می داند.

گروه سیاسی خبرگزاری برنا، اعلام این موضع از سوی ترامپ موجی از واکنش های مختلف از مقامات و کارشناسان را در پی داشت که طیفی از نظرات خوشبینانه و بدبینانه را نسبت به این اعلام موضع در بر می گیرد.

ترامپ محدودیت 10ساله غنی سازی را نمی‌پذیرد

ترامپ خواهان این مساله است که دوره 10 ساله توقف غنی سازی اورانیوم توسط ایران باید دائمی شود چرا که بنظر وی در غیر این صورت ایران همچنان توان دستیابی به سلاح اتمی را خواهد داشت. بعلاوه وی خواستار مذاکره درباره برنامه موشک های دوربرد ایران نیز است. طبیعی است که این بازنگری مورد نظر ترامپ به هیچ وجه مورد قبول جمهوری ایران نخواهد بود و چنان که قبلاً هم از سوی مقامات ایرانی اعلام شده، ایران بر سر برنامه دفاعی و موشکی خود مذاکره نخواهد کرد.

حتی با فرض پذیرش شرط ترامپ در بازنگری برجام بنظر نمی‌رسد که بتوان پایانی برای تحریم های آمریکا متصور شد؛ چرا که با توجه به سابقه عملکرد آمریکا بنظر می رسد حتی با فرض بازنگری در برجام، آمریکا بهانه های دیگری برای اعمال تحریم های دیگر برای ایران خواهد یافت. همه این ها در حالیست که سایر طرف ها یعنی چین، روسیه، بریتانیا، فرانسه و آلمان (با وجود بعضی موضع گیری های متناقض ولی اندک طرفِ اروپایی) خواهان حفظ توافق فعلی هستند و آن را مطلوب می دانند. با توجه به نزدیک بودن 22 اردیبهشت ماه- یعنی زمانی که ترامپ باید در مورد تمدید یا عدم تمدید تعلیق تحریم ها تصمیم بگیرد- در این یادداشت بررسی خواهیم کرد که در صورت عملی شدن موضع ترامپ، چه گزینه هایی پیش روی ایران قرار خواهد داشت و رفتار مطلوب ایران در قبال این عملِ آمریکا چه خواهد بود؟

سناریوی اول پایبندی آمریکا به برجام

این سناریو در حالتی رخ خواهد داد که قدرت های اروپایی بتوانند ترامپ را قانع کنند که پایبندی به برجام علاوه بر خودِ آن ها به نفع آمریکا نیز خواهد بود؛ با این حال باید توجه داشت که با توجه وضعیتِ پیچیده منطقه و اصرار ترامپ در مذاکره بر سر برنامه موشکی ایران، این سناریو احتمالاً در صورتی اتفاق خواهد افتاد که اروپا وعده هایی برای مذاکره سر مسائل  مذکور ارایه دهد. این سناریو گرچه تبعات و پیچیدگی های خود را خواهد داشت اما بنظر می رسد برای طرف های آمریکایی و اروپایی بهترین سناریوی ممکن باشد.

سناریوی دوم تمدید نشدن تعلیق تحریم‌ها

اگر آمریکا و یا به عبارت دقیق تر دونالد ترامپ به گفته خود یعنی تمدید نکردنِ تعلیقِ تحریم ها عمل کند ما با چند سناریوی مختلف مواجه خواهیم بود. دلیل تعدد سناریوها در این حالت، وجود دو متغیر اصلی است: اول میزان فشار آمریکا بر سایر بازیگران و دوم واکنش سایر بازیگران، بخصوص بازیگران اروپایی.

همراهی اروپا با آمریکا در خروج از برجام

در این حالت یک سناریو بدین صورت خواهد بود که آمریکا ضمن خروج از برجام، بتواند اروپا را با خود در بازگشت و یا اعمال تحریم های جدید همراه کند. در این سناریو احتمالاً دامنه تحریم ها به دلیل پیچیدگی وضعیت منطقه گسترده تر خواهد شد و برنامه های نظامی و موشکی ایران را نیز هدف قرار خواهد داد. در این حالت هرچند با احتمال بسیار بالا، روسیه و چین با ایران همراه خواهند بود، اما این واقعیت غیر قابل انکار است که منافع اقتصادی بسیاری برای ایران از دست خواهد رفت. هر چند در این حالت ادامه پایبندی ایران به برجام - به عنوان یک معاهده بین المللی- تقریباً معنای خود را از دست خواهد داد با این حال نباید از نفوذ ایران در منطقه غافل شد. ایران به عنوان یک گزینه، بهره بردن از نفوذ منطقه ای خود را در دست خواهد داشت که می تواند از آن بهره ببرد. در نهایت این سناریو امکان حصول به نتیجه ای برای پایان یافتن مناقشات منطقه ای را به حداقل خواهد رساند.

مختار شدن اروپا به خروج از برجام

در سناریویی دیگر ترامپ از برجام خارج شده، اما دستِ اروپا را برای ادامه تعاملات اقتصادی با ایران باز خواهد گذاشت و سعی نخواهد کرد که فشار زیادی بر اروپا وارد کند. در این سناریو هرچند منافع اقتصادی ایران از برجام حفظ خواهد شد اما این اقدام یک جانبه، به معنای رو در رویی بیشتر ایران و آمریکا خواهد بود و حل معادلات منطقه ای را بیش از پیش پیچیده خواهد کرد. از طرف دیگر نباید فراموش کرد بریتانیا و فرانسه در حملات اخیر خود با آمریکا همراه شدند و این به معنای احتمال رویارویی ایران با آمریکا بعلاوه اروپا در منطقه خواهد بود.

هزینه سنگین اروپا برای ماندن در برجام

در سناریوی بعدی آمریکا ضمن خروج از برجام، هزینه پایبندی اروپا به برجام را تا حدی بالا خواهد برد که عملاً منافع پایبندی به برجام برای آن ها از بین برود. در این سناریو آمریکا تلاش خواهد کرد تا با ابزارهایی همچون تحریم های ثانویه تجاری و بانکی عملاً مانع همکاری تجاری اروپا با ایران خواهد شد. در این حالت عملاً اروپا باید بین تعامل تجاری با ایران یا آمریکا یک گزینه را انتخاب کند. بدلیل تبعات سنگین تجارت اروپا با ایران، در این صورت بنظر می رسد با توجه به قاعده هزینه/فایده به احتمال فراوان گزینه معقول برای آن ها رعایت این موانع و تحریم هاست. در این سناریو هر چند اروپا در برجام باقی خواهد ماند اما حضور آن – حداقل در کوتاه مدت- بیشتر جنبه تشریفاتی خواهد داشت.

گزینه های روی میز ایران

با توجه به سناریوهای مطرح شده می توان گزینه های پیشِ روی ایران درصورت خروج آمریکا از برجام را نیز بررسی کرد. هر چند می توان گزینه های زیادی را به عنوان واکنش های محتمل ایران نسبت به خروج آمریکا بررسی نمود، اما با فرض خروج آمریکا از برجام و باقی ماندنِ اروپا در برجام (حتی در صورت تن دادن به تحریم های ثانویه ی احتمالی و حضور تشریفاتی اروپا در برجام) به طور کلی دو گزینه رو در روی ایران وجود دارد: خروج از برجام و یا باقی ماندن در معاهده برجام.

پیش از ورود به این گزینه ها و بررسی آن ها باید به چند واقعیت موجود توجه کرد. اول اینکه در صورت آسیب رسیدن به برجام، جهان آمریکا و ترامپ را مقصر آسیب رسیدن به برجام تلقی خواهد کرد و نه ایران را؛ چرا که ایران همواره به تعهدات خود ذیل برجام پایبند بوده و این مساله را آژانس بین المللی انرژی اتمی همواره تایید کرده است. همچنین برجام نه صرفاً یک قرارداد چندجانبه، بلکه یک معاهده بین المللی است که ذیل شورای امنیت سازمان ملل است و این عمل آمریکا نه تنها امکان اجماع  جهانی و همراهی اروپا را پایین می آورد، بلکه به مشروعیت و وجهه بین المللی آمریکا ضربه خواهد زد. واقعیت دوم این مساله است که محبوبیت ترامپ از ابتدای تصدی وی در پست ریاست جمهوری همواره روندی نزولی را طی کرده است؛ بطوری که در نظرسنجی ها محبوبیت وی به زیر 40 درصد کاهش یافته و طبق آن بیشتر مردم آمریکا از اقدامات وی ناراضی هستند. طبق نظرسنجی ها، ترامپ در مقایسه با روسای جمهور آمریکا در دهه های اخیر کمترین محبوبیت را دارد. طبق نظرسنجی گالوپ در سال جدید، محبوبیت وی بسیار کمتر از زمانی است که باراک اوباما کاخ سفید را ترک کرد. این واقعیت از این جهت اهمیت دارد که به ما نشان می دهد که احتمال انتخاب مجدد ترامپ چندان بالا نبوده و وضعیت وی در رقابت های آینده ریاست جمهوری بسیار دشوار خواهد بود چنانکه پیروزی وی در انتخابات 2016 نیز پیروزی خفیفی بشمار می رود. در حال حاضر که ادامه یافتن برجام تا حد زیادی بستگی به تصمیمات شخصِ ترامپ پیدا کرده است، این یک واقعیت مهم بشمار می رود که در تحلیل ها و بررسی گزینه های پیش روی ایران حائز اهمیت است. واقعیت دیگر، باز بودن دست ایران در منطقه و افزایش نفوذ آن نسبت به سال های پیش است. ایران می تواند از این گزینه به عنوان ابزاری در مقابل سیاست های احتمالی آمریکا در صورت خروج از برجام بهره ببرد.

اکنون می توان با طرح این واقعیت ها گزینه های پیش رویِ ایران را درصورت خروج آمریکا از برجام بررسی کرد. این نکته را باید مد نظر داشت که ایران هنوز موضع خود را مشخص نکرده و بنظر می رسد در انتظار است تا ابتدا موضع آمریکا و سایر کشورها را دیده و بر اساس سناریوهای موجود موضع گیری کند. این را می توان از گفته های مقامات ایرانی در روزهای اخیر برداشت کرد. علی اکبر ولایتی ضمن بیان آنکه «همه گزینه ها روی میز است» بیان داشته که «هر نوع گزینه ای که به مصلحت ملی باشد را در صورت خروج آمریکا از برجام انتخاب می کند.» علی اکبر صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی ایران نیز ضمن اعلام بازگشت پذیری غنی سازی 20 درصد در فردو، اظهار داشته است: «هر اتفاقی که بیافتد جمهوری اسلامی ایران سناریوهای مختلفی را برای هر اتفاقی طراحی کرده است». بر اساس اظهارات مقامات آمریکایی و اروپایی و همچنین دیدگاه عمده کارشناسان، سناریوهایی که خروج آمریکا از برجام و باقی ماندن اروپا را در نظر دارند؛ محتمل تر است. بنابراین اظهارات و بر اساس سه واقعیت طرح شده، گزینه باقی ماندن ایران در برجام را می توان نوعی «سیاست صبر، احتیاط و استفاده از فرصت ها» نامید. صبر از این جهت که احتمال انتخاب نشدن ترامپ در دوره بعدی انتخابات ریاست جمهوری رو به کاهش بوده است و بنابراین ایران می تواند با تعامل با اروپا -حداقل تا 2 سال آینده و انتخابات آینده آمریکا- در برجام باقی بماند. احتیاط و استفاده از فرصت ها از این منظر که ایران -بخصوص با توجه به وضعیت منطقه- می تواند همواره گزینه های متفاوتی را در اختیار داشته باشد و از فرصت های موجود در کشاکش قدرت های بزرگ بهره ببرد.

مذاکره مجدد با آمریکا؛ بدترین گزینه برای ایران

در پایان شاید ذکر این نکته مهم بنظر برسد که گزینه تن دادن به مذاکره با آمریکا بر سر برجام؛ بخصوص با توجه به تغییرات اخیر؛ یعنی تصدی پست های وزارت خارجه و مشاور امنیت ملی توسط پمپئو و بولتون که همواره مواضعی خصمانه نسبت به جمهوری اسلامی ایران داشته و بعضاً مروج سیاستِ تغییر رژیم در ایران بوده اند؛ همانطور که از مواضع مقامات ایرانی هم بر می آید هرگز به عنوان یک گزینه منطقی برای ایران مطرح نخواهد بود.

نظر شما