روزی، روزگاری اراک

به گزارش برنا از اراک ، این رخداد مجالی است تا از این شهر که روزگاری به واسطه معماری و شهرسازی نوین آن “عروس شهرهای ایران و جهان” نام گرفته بود, بیشتر گفت و ابعاد و اهمیت آن را بیشتر کاوید.
امروز باشنیدن نام اراک, شهری صنعتی با کارخانه های بسیار به ذهن می آید. درکنار این تصویر, این شهر با مفاخر و بزرگانش در کشور شهره است که نام این بزرگان هم چون نگینی بر انگشتری آن می درخشد.
اراک در منظر اهالی قدیم این شهر, باغ شهری است که روزگاری پر بوده از درختان تنیده و کهن, که در جای جای این شهر و کوچه هایش جا خوش کرده بوده است. در آن روزها خبری از ترافیک وشلوغی خیابان ها و آلودگی هوا نبوده است. بنا بر روایات تاریخی نیز همین خوش آب و هوا بودن و سرسبزی دلیلی بر احداث شهر اراک در این منطقه شده است.
در کنار این تصاویر کلی, از زوایای دیگر نیز می توان این شهر را بررسی کرد.
تاریخ, فرهنگ, هنر, صنعت فرش از جمله موضوعاتی است که با وا کاوی آن ها می توان به تصویری دیگر از این شهر رسید.
در این مجال, ابتدا به بررسی تاریخچه و شکل گیری شهر اراک پرداخته, سپس به سراغ گویش آن رفته ایم.
در قسمت دیگر نیز به دو وجهه مهم فرهنگی و هنری این شهر یعنی صنعت فرش و سینما پرداخته ایم.
اراک در آیینه تاریخ

به دور سلطان صاحبقران و عهد امید
نمود یوسف ثانی, بنای مصر جدید

این بیت در سال 1231هجری قمری

بر سر درِ بازار , جلوی مدرسه سپهداری درحالی حک شده, تا ثبت کننده باغ شهری باشد که امروز به عنوان شهری صنعتی و نیز قطب مشاهیر کشور شناخته می شود.
در این جا می‌بایست به نام گذاری قدیمی این شهر و سیر و چرخه تغییرات آن اشاره کرد. درباره نام گذاری این منطقه و اراک فعلی، روایت ها متعدد است; دراینجا معروف ترین آن ها ذکر می شود.
در گذشته به مرکز فلات ایران, ایرانستان و ایرانک گفته می‌شد. بعدها و پس از حمله اعراب, این واژگان که از نام های قدیمی ایرانی بود, به‌ صورت معرب و واژه “عراق” تغییر پیدا کرد. درنتیجه این تغییرها, به منطقه مرکزی فلات ایران, “عراق یا عراق عجم” می‌گفتند.
وجه تسمیه یگری که برای نام اراک ذکر می‌کنند, برگرفته از واژه “ارائک” است; به معنای تخت پادشاهی و نام استان یا شهری که پادشاهان در آن باشند. این واژه کم کم به اراک تبدیل شده است.

هم چنین نقل شده است نخستین کسی که عراق را “اراک” خواند, میرزا آقاخان کرمانی بوده که این نام را در شعری معرفی کرده است:
عروس جهان است ملک اراک
که سرتاسرش مشک بیز است خاک

درکنار نامگذاری این شهر و جستجوی قدیمی ترین نام گذاری ها, مساله دیگری که به ذهن متبادر می‌شود, پیدایی زمان سکونت در این منطقه است. از چه زمانی انسان ها در این منطقه زیست کرده اند؟
در پاسخ به این سوال باید گفت که دیرینگی سکونت انسان در محدوده اراک فعلی به دوران نوسنگی و تا ۱۵ هزار سال پیش برمی گردد .
با استناد به مدارک تاریخی, منطقه اراک در گذشته جز ایالت پاساردا (معروف به ماد سفلی) بود . وجود تپه‌های تاریخی در اطراف منطقه اراک, مانند مشهد ذولف آباد و تپه‌های چلپی ساروق (مربوط به هزاره دوم قبل از میلاد), دلالت بر وجود سکونتگاه هایی از دوران عیلامیان در منطقه داشته است.

شکل‌گیری شهر اراک

اساس و بنیان شهر اراک به دوره قاجار و پادشاهی فتحعلی شاه می‌رسد. در اوایل سلطنت قاجار, به دلیل وسعت و جمعیت زیاد منطقه عراق عجم ,همواره ناامنی‌ها و اختلاف های محلی وجود داشت و این امر, حکومت مرکزی را به لحاظ سیاسی و اقتصادی دچار مشکل کرده بود. فتحعلی شاه برای در دست گرفتن کنترل منطقه, به فکر سرباز گیری از مردم این منطقه افتاد. بنابراین قشونی به نام “قشون عراق” به فرماندهی سپهدار یوسف خان گرجی تقاضا نمود که برای مرکز قشون, پادگان نظامی احداث کند .
یوسف خان گرجی برای ساخت شهر, مکان شهر جدید را در منطقه ای خوش منظره که در مرکز ولایت عراق عجم بود و به محیط اطراف اشراف کامل داشت, انتخاب کرد.
تاریخ بنای شهر, مطابق با سنگ‌نوشته‌های سردرِ بازار و بر اساس جمله “نمود یوسف ثانی بنای مصر جدید” است. با توجه به محاسبه حروف ابجد , این تاریخ برابر با سال ۱۲۳۱ قمری و ۱۸۰۸ میلادی است.
با این حال, تاریخ های دیگری نیز در خصوص بنای شهر اراک و آغاز سکونت در آن, در اسناد حکومتی و دست نوشته‌های مورخان ذکر شده است که بازه زمانی از ۱۲۲۶ تا 1231 را در برمی‌گیرد.

یوسف خان گرجی که شهرهای گرجستان و قفقاز را مشاهده کرده بود, سعی کرد شهری مرتب و منظم بنا کند که تمام کوتاه در فاصله‌ای معین یکدیگر را قطع کند و همچنین بازار شهر در وسط آن تعبیه کند که برای عموم مردم در دسترس باشد.
لازم به ذکر است شهر اراک از ابتدا با هدف شهرسازی و طبق یک اصول به منظم شکل گرفت که در آن تمام پیش‌بینی های لازم انجام گرفت. همچنین می‌تواند ادعا کرد که اراک از معدود شهرهای ایران است که طبق نقشه ساخته شده است و یکی از موفق‌ترین نمونه های شهرسازی در دوران قاجار است.
اهمیت شهر اراک با تکمیل راه آهن سراسری جنوب به شمال ایران در سال ۱۹۳۸ میلادی افزایش یافت و در طول دوره جنگ جهانی دوم آب و سوخت و در این شهر انبار شد.

گویش اراکی

درباره گویش عراقی یا اراکی باید گفت که پیش از پیدایش شهر فعلی اراک در نقاط مختلف این بخش از ایران, لهجه های مختلف وجود داشت; از جمله “گویش تاتی “که در منطقه وفس, لهجه مردم شرا (چرا), کزاز و سربند بود .
پس از بقای شهر اراک و اسکان ومهاجرت گروه های مختلف مردم به این شهر, لهجه‌های مختلفی وارد آن شد. برخی معتقدند پیش از پیدایش رادیو و تلویزیون, این لهجه ها و یا ترکیبی از آن ها رایج بوده است; اما با پیدایش رسانه های گروهی و تسلط و چیده شدن زبان تهرانی_ یا به قول قدیمی‌ها لفظ قلم حرف زدن_ و نیز ورود زبان رسمی دولتی, گویش محلی کم کم رو به فراموشی گذاشت. هم اینک مردم اراک تا حدودی بدون لهجه و کتابی و یا نزدیک به زبان معیار سخن می گویند. با این حال در روستاهای اطراف این شهر, لهجه ها و گویش های قدیمی همچنان رایج است; از جمله زبان ترکی, لهجه وفسی و گویش راجی.

گذری بر تاریخ فرش اراک

فرش اراک که با نام های “سلطان آباد” و “فرش ساروق” , نه تنها در داخل ایران که در جهان شهرت دارد , تاریخچه و داستان ویژه‌ای دارد و این امر یکی از وجوه مهم فرهنگ و هنر این شهر است.

از سابقه قالیبافی پیش از ساخت شهر اراک , اطلاعات دقیق و مدونی در دست نیست; اما به سبب وجود مراکز فرش بافی در اطراف اراک مانند کاشان, قم و اصفهان, نمی توان متصور شد که قالی بافی در منطقه اراک, سابقه ای کمتر از آنها داشته باشد.

فرش اراک از اواسط حکومت ناصرالدین شاه, بیشتر مطرح شد و گاه شهرت جهانی یافته است.
ناصرالدین شاه در سفرنامه خود در سال 1287
هجری قمری, به هنگام مراجعت از زیارت عتبات عالیات از راه عراق به طرف آشتیان و تهران می‌نویسد:
” به سلطان عزیمت کردیم… ترتیب کوچه و تقسیم آب شهر خیلی منظم است. عمارات حکومتی از شهر خارج است. در شهر خانه‌ها و عمارت‌های عالی بسیار است. تجار آذربایجانی و عده ای در این شهر به تجارت قالی مشغول اند. هرسال قالی زیاد از اینجا به ممالک روس و عثمانی حمل می شود. عراق, از مملکت های خوب و حاصلخیز است. اهالی آن به کسب و صناعت راغب اند و دیروز و امروز نمونه های خیلی خوب و ممتاز از قالی اراک دیدم که مستوجب خیلی تمجید است .”
همچنین لازم به ذکر است در موزه فرش ایران, چندین فرش. از اراک و فراهانِ دوره ناصرالدین‌شاه وجود دارد.
موقعیت اداری شهر اراک و قرار گرفتن آن بر سر راه های بازرگانی و تجاری کشور شرایط مناسبی برای استقرار تجار و بازرگانان فراهم آورد برای اولین بار در حدود سال ۱۲۵۴ هجری شمسی مطابق با ۱۸۷۵ میلادی و در زمان ناصرالدین شاه, بازرگانان تبریزی به صدور فرآورده‌های فرش اراک و نواحی اطراف آن اقدام کردند .
ارزش اقتصادی این امر در آن زمان به حدی رسید که در حدود سال ۱۲۶۶ شمسی مطابق با ۱۸۸۳ میلادی, شرکت انگلیسی_سوئیسی “زیگلر “, دفتری در این شهر تاسیس کرد.
پس از انحلال شرکت زیگلر, یکی از بزرگان اراک به نام حاج وکیل, محل فوق را خریداری می کند. این مکان هم اکنون یکی از بناهای تاریخی شهر اراک است که به نام “قلعه وکیل” که شهرت دارد.
وضعیت صادرات و تولید فرش اراک تا آغاز جنگ جهانی اول به این صورت ادامه داشت تا اینکه مشتریان جدیدی از بازارهای آمریکا به سراغ فرش اراک آمدند.

در دوره قاجار و پیش از جنگ جهانی اول, شهر اراک بازار مهمی برای تجارت و صادرات فرش در همه منطقه بود.

آنچه فرش اراک را از بقیه مناطق ایران متمایز می کند نوعی خصلت بومی- منطقه‌ای و کهن بر اساس استفاده از پشم و رنگ و طرح های خام وساده و تقریبا روستایی است. همچنین رنگ بندی خاص آن نیز شهرت خاص خود را دارد; رنگهای آبی فراهانی و نیلی و روناسی مشک آباد یا قرمز دوغی ساروق از این نمونه هاست.

تاریخچه سینما در اراک

یکی از وجوه فرهنگی عصر حاضر در زندگی شهری, وجود سینما در شهرهای مختلف است.
اراک از جمله شهرهایی است که در دهه دوم 1300 خورشیدی, صاحب سینما شد.
لازم به ذکر است که این امرمرهون مهاجرین روس و ارمنی است که در این زمینه نقش مهمی را ایفا کردند .
در سال‌های ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۰ “ایرمانوف”, که یکی از مهاجران روس بود, سینما “آریان” را احداث کرد.( که تا سال ۱۳۱۴ در این شهر به فعالیت پرداخت)
سینما در کنار کارخانه برق قدیم شهر قرار داشت و به همین دلیل به سینما برق نیز مشهور بود. بهای بلیت سینما دو شاهی بود و صاحبان برای جلب نظر مردم, هر چند وقت یکبار دانش‌آموزان مدارس را مجانی به سینما دعوت می‌کردند.
دومین سینمای شهر اراک با نام “سینما اراک” در سال ۱۳۱۸ خورشیدی و در محل فعلی پاساژ امیرکبیر افتتاح شد.
به دلیل اینکه صاحبان سینما ارمنی تبار بودند , این سینما به نام “سینما موسیو” معروف شده بود .
هم.چنین در کنار این دو سالن, در سال ۱۳۳۷, “سینما ایران” ساخته شد که سال‌ها بعد با تغییر صاحبان سینما به نام به سینما “کاپری” , “سینما آزادی” و “سینما عصرجدید” تغییر نام داد.
سینمای دیگری که در این شهر افتتاح شد, “سینما دنیا” بود که در سال ۱۳۳۹ ساخته شد. این سینما, بعدها به “سینما دیاموند” و ” سینما فرهنگ” تغییرنام داد.
همچنین لازم به ذکر است که در سال ۱۳۴۹ خورشیدی, سینما قصر طلایی و در سال ۱۳۵۶ خورشیدی , سینما شهر صنعتی ساخته شد و این گونه سیر ساخت این مکان فرهنگی در این شهر به پایان رسید.
نکته قابل توجه این است که در این سال ها علاوه بر نمایش فیلم, برنامه‌های دیگری از جمله, کنسرت ,تئاتر, مناظره و سخنرانی در سالن سینما آریان اراک نیز برپا می‌شد.
از آنجا که اراک شهری فرهنگ دوست بود, در این سال ها شاهد سخنرانی‌های بزرگانی چون “پروفسور حسابی, علی اصغر حکمت, عباس اقبال آشتیانی, پروفسور هشترودی” و دیگر بزرگان علم و ادب ایران بود.
سالن‌های سینمای اراک در آن سال‌ها از فیلم های صامت تافیلم های جدیدی که ایرانیان در کشورهای دیگر تهیه کرده بودند را نمایش می‌دادند. در طول هفته تماشاچی های سینما کم نبودند; مردان ،زنان و بچه‌ها در سن های مختلف سینماها سر می‌زنند. آخر هفته ها نیز با تعطیلی اداره‌ها و مشاغل , سالن‌های سینما بسیار شلوغ می شدند.
آن روزها را شاید بتوان روزهای طلایی سینما در این شهر دانست; شهری که امروز با توجه به اینکه عنوان این کلانشهر را یدک می‌کشد ,تنها یک سالن سینمای فعال دارد.

خبرنگار: مهسا غفاری