خسرو دهقان از بنیان‌گذاران نقد فیلم در دوران بعد از انقلاب است

به گزارش خبرگزاری برنا، در نخستین برنامه انجمن تهیه کنندگان سینمای مستند در سال جدید، سه‌شنبه 24 فروردین فیلم مستند «نسیه و نقد» ساخته پیام مستوفی و مرجان گلستانی در تالار استاد شهناز خانه‌ی هنرمندان ایران به روی پرده رفت. در ادامه نیز نشست نقد و بررسی فیلم با حضور پیروز کلانتری، کارگردانان فیلم و پدرام اکبری برگزار شد.

در ابتدای این نشست اکبری ساخت چنین مستندی را دشوار توصیف کرد و گفت: گرد آوردن این همه افراد صاحب نظر در یک مستند پرتره کار آسانی نیست. این موضوع شاید به انسجام فیلم لطمه بزند، اما تنوع فیلم را نیز بالا برده است. البته ریتم فیلم توانسته مخاطب را با خود همراه کند و از این جهت فیلم ملال آور نیست. ضمن اینکه با تماشای فیلم آنچنان که باید نمی توان به آرا و اندیشه های دهقان پی برد.

در ادامه مستوفی در خصوص روند ساخت این فیلم گفت: ما شاگردان خسرو دهقان هستیم و بعد از سال ها تصمیم گرفتیم برای ادای دین به او، این مستند را بسازیم. کار پژوهش فیلم از سال 90 و فیلمبرداری آن از سال 92 آغاز شد. کار فیلمبرداری و مصاحبه با بیش از 70 نفر، حدود دو سال به طول انجامید و شهریور 94 پایان گرفت. این اولین کار ما در این عرصه محسوب می شود؛ ادعایی نداریم و امیدوارم در فیلم توانسته باشیم به شخصیت خسرو دهقان نزدیک شویم.

پس از آن کلانتری به سابقه کارهای دهقان اشاره کرد و گفت: خسرو دهقان در دهه 60 حضور پررنگی در عرصه نقد سینمایی داشت و جزو بنیان گذاران نقد فیلم در دوران بعد از انقلاب به شمار می آید. در مورد فیلم هم باید گفت که ساخت مستند پرتره کار سختی است، اگرچه آسان به نظر می رسد. مستند پرتره می تواند کارکردهای مختلفی پیدا کند؛ معرفی یک فرد، به تصویر کشیدن یک دوره با محوریت یک فرد، تاثیر شخصیت مورد نظر در یک عرصه و... بر اساس همین کارکرد، فیلم نیازمند محوریت و تمرکز خاصی نیز است. در این فیلم نیز شاید بهتر بود یکی از این کارکردها در محوریت قرار می گرفت. از طریق انعکاس نوشته های فرد، یا بیان نظرات دیگران و یا مستقیما خطاب قرار دادن شخصیت مرکزی، می توان به شناخت از او دست پیدا کرد. شاید مخاطبی که چندان با فضای نقد سینمایی آشنایی ندارد، در این فیلم آنچنان که باید از دهقان شناخت پیدا نکند. اگرچه فیلم پر ملات است، خوب چیده شده و با تدوین حرفه ای توانسته به ضرباهنگ خوبی دست پیدا کند.

این منتقد سینمایی ادامه داد: فیلم از این نظر موفق است که می تواند کنجکاوی بیننده را برانگیزد تا پس از پایان فیلم به جستجوی بیشتر در مورد دهقان دست بزند؛ اینکه چطور این شخصیت توانسته افراد متنوع با آرای گوناگون را جلوی دوربین بکشاند. نکته دیگر در فیلم اینست که به رغم آشنایی نزدیک کارگردانان فیلم با سوژه، احساسات و نگاه آنها بسیار پنهان شده و فیلم در فاصله با دهقان و به شکلی پژوهشگرانه ساخته شده است. شاید وارد کردن شور و احساس آنها نسبت به دهقان، به گرم تر شدن فیلم و همراهی مخاطب کمک بیشتری می کرد.

مستوفی در پاسخ به گفته های کلانتری گفت: در مورد چگونگی ساخت فیلم، چند قالب را مدنظر داشتیم؛ نخست اینکه یک روز از زندگی او از صبح تا شب را به تصویر بکشیم، که در عمل جواب نداد و کار تصنعی از آب در آمد. پس از آن قصد داشتیم که مستقیما با خود او گفتگو کنیم، اما ترجیح او حضور امید روحانی به عنوان مصاحبه گر بود. از این جهت گفتگوی روحانی و دهقان تبدیل به بخش محوری فیلم شد. ضمن اینکه از خود دهقان خواستیم بخشی از نقدهای سینمایی اش را در فیلم بخواند، که باز هم نتیجه رضایت بخش نبود.

پس از آن گلستانی در پاسخ به سوال اکبری در مورد حضور کمرنگ زنان در فیلم گفت: این موضوع دغدغه ما نیز بود و قصد داشتیم از این جهت توازنی ایجاد کنیم، اما متاسفانه پیدا کردن افرادی که شناخت کافی از دهقان داشته باشند کار آسانی نبود. شخصا با دهقان مصاحبه کردم، اما من نیز نتوانستم آن را به شکل چالشی در بیاورم. رویکرد شخصی دهقان در کلاس های درسش طوری بود که ما جایگاه مستقلی پیدا کرده و صاحب نظر شویم. هیچگاه نظر شخصی خود را به ما تحمیل نمی کرد و امکان شنیدن صداهای مختلف را فراهم می آورد. بر همین اساس توقع داشتیم افرادی که در فیلم مورد مصاحبه قرار می گیرند نیز به صراحت سخن بگویند. انتخاب افراد نیز بر اساس فعالیت های دهقان در دوره های مختلف زندگی بود. اما نتیجه کار مطابق میل ما نبود و این شاید به کم تجربگی خود ما برمی گردد. قصد نداشتیم فیلم تبدیل به مدح نامه شود و از این جهت نیز سعی کردیم خود مستقیما با دهقان مواجه نشویم. نظرات مختلفی هم مطرح شد که به نوعی مسیر تاریخی نقد سینمایی بعد از انقلاب را ترسیم می کند. این نظرات قرار است به صورت کامل و به شکل کتاب منتشر شود.

فرهاد ورهرام نیز که در میان تماشاگران حضور داشت در خصوص فیلم گفت: به گمان من این فیلم، مستند پرتره و حتی فیلم بیوگرافی هم محسوب نمی شود. تعداد شخصیت های مصاحبه شده در فیلم خیلی زیاد است و نیازی به حضور بسیاری از آنها نبود. بهتر بود زمان بیشتری به خود دهقان اختصاص پیدا می کرد و همینطور کسی با او مصاحبه می کرد که بیشتر او را به چالش بکشد. بحث های مطرح شده در فیلم شاید صرفا به درد کسانی بخورد که در عرصه سینما فعالیت دارند؛ در این فیلم نمی توان به شناخت درستی از دهقان رسید، جز اینکه شخصیت جذابی دارد و کنجکاوی مخاطب را برمی انگیزد. اما فضای فیلم و موقعیت جغرافیایی آن نامشخص است. در مستند پرتره باید زمانی را که بر شخصیت محوری فیلم گذشته، به تصویر کشید و اینکه نگاه او به جهان و پدیده ها در طول چند دهه چه بوده است.

در پایان نیز کلانتری به بحث تعدد افراد در فیلم پرداخت و گفت: شاید حضور این تعداد از افراد در یک فیلم 60 دقیقه ای پرسش برانگیز باشد. حُسن آن اینست که می توان از هر کدام از آنها حرف جالبی را در فیلم جای داد و آن را پرملات کرد. اما از سوی دیگر باعث پراکندگی تصویری و ذهنی می شود و از انسجام فیلم می کاهد. به هر حال یک فیلم نمی تواند جوابگوی تمامی انتظارات باشد و باید یکی از کارکردها را انتخاب کرده و حول آن پیش برود. ضمن اینکه بخشی از این افراد می توانستند شاگردان دهقان باشند تا مخاطب بتواند نسبت به کلاس های درس دهقان که سال های طولانی برقرار بوده، شناخت بیشتری پیدا کند.