مردم ایران در محاصره جنگ بی صدای محیط زیستی / خلاء پررنگ دیپلماسی محیط زیستی

به گزارش خبرنگار اجتماعی برنا، «مسئولان در ایران هیچ‌گاه در حوزه محیط زیست نگاهی به آینده نداشته‌اند و همه مشکلات با یکدیگر باعث پیچیدگی کنونی وضعیت شده‌ است که برای برطرف کردن آن نیاز به یک متولی مشخص در حوزه آب و همچنین تعلیم دیپلمات‌های محیط زیستی داریم». این گفته‌های یکی از مسئولان سازمان محیط زیست ایران است که در شفاف کردن وضعیت پر چالش ایران گوی رقابت را از سایر مسئولان ربوده‌اند تا شاید با اعلام وضعیت قرمز اکوسیستم گرم و خشک کشوری مانند ایران که در کمربند کویری کره زمین قرار دارد کمک سایر نهادها و وزات‌خانه‌ها را به خود جلب کنند و راه نجاتی برای این شرایط پیدا کنند.

ایران در وضعیتی به سر می‌برد که اکنون باید همه کشور را با پدیده کم آبی و پدیده گرد و غبار درگیر دانست حتی کرانه‌های دریاچه کاسپین که رفته رفته چراغ قرمز این منطقه نیز در حال روشن شدن است. گویا هر چه به جلو می‌رویم باید بیشتر افسوس زمان‌ها از دست رفته را بخوریم. واقعیت این است اگر چند سالی به همین صورت بگذرد از ایران تنها کویرهای خالی از سکنه باقی خواهد ماند زیرا نقشه راه مناسبی برای حل این بحران وجود ندارد.

هنگامی که معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست به نگارنده این گزارش گفت که موضوعات مربوط به آب در کشور ترکیه بر عهده وزارت خارجه آنها است ولی ما در ایران سازمانی به نام  آب داریم، می‌شد نگرانی از آینده را در چهره او دید و از دولت تدبیر و امید که با شعار حفاظت از محیط زیست فعالیت خود را در سال ۹۲ آغاز کرد بخواهیم در کنار حل مشکلاتی دیپلماسی مانند برجام نگاه جدی به دیپلماسی محیط زیست داشته باشد تا کارشناسان محیط زیست کشور همچون تیم مذاکره کننده در برجام همه تلاش خود را انجام دهند تا هرچه زودتر کشور از خشکسالی و گرد و غبار نجات پیدا کند.

در ادامه گفت‌وگوی خبرنگار محیط زیست خبرگزاری برنا را با مسعود تجریشی، معاون محیط‌ زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست را می‌خوانید.

مسعود تجریشی، معاون محیط‌ زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست در مورد وضعیت کنونی محیط زیست ایران که در محاصره و بی‌تدبیری کشورهای منطقه قرار گرفته است، با اشاره به ضعف مدیریتی در داخل کشور به خبرنگار محیط زیست برنا گفت: اگر به ۲۵ سال پیش باز گردیم می‌بینیم اصلا بحثی تحت عنوان تغییر اقلیم مطرح نبود و کاهش بارش‌ها به این شکلی که اکنون می‌بینیم هم وجود نداشت البته در وضعیت  زیست محیطی کنونی کشور هم نوسانات زیادی می‌بینیم در این مورد می‌توانیم به کاهش۲۰ درصدی در حوزه بارش‌ها اشاره کنیم. اگر به نقشه جغرافیایی جهان نگاهی بیندازیم می‌بینیم که ایران در کمربند بیابانی قرار دارد که از شمال آفریقا شروع می‌شود و از ایران عبور می‌کند و تا چین هم می‌رود این کمربند کویری تا آمریکا هم ادامه دارد. کمربند بیابانی از گذشته بسیار دور شرایطی را ایجاد کرد که ایران در حوزه آب بسیار آسیب پذیر باشد. این موضوع به صورت طبیعی مشکلاتی را برای ایران به وجود می‌آورد.

معاون سازمان حفاظت محیط زیست در پاسخ به این سوال که چه عواملی باعث شده که اکنون ایران از نظر آسیب‌های محیط زیستی از همسایگان خود صدمات جبران ناپذیری می‌بیند ادامه داد: اگر بخواهیم به این سوال که چه اتفاقی رخ داده است تا ایران اینگونه از لحاظ محیط زیستی در بین همسایه‌های خود محصور شده است باید به اتفاقاتی که همراه با یکدیگر رخ داده داده است اشاره کنیم.

تجریشی با تاکید بر کاهش بارش باران در سال‌های اخیر خاطرنشان کرد: اولین موضوع با کاهش چشمگیر بارش‌ باران به وجود آمده و این کاهش بارش‌ها باعث از بین رفتن پوشش گیاهی شده است و در ادامه حضور ایران در کمربند کویری باعث شده تا تحت افزایش دما هوا هم قرار بگیرد که در طی ۲۰ سال اخیر در برخی از مناطق ۲ درجه افزایش دما داشته‌ایم. این افزایش دما باعث می‌شود که تبخیر و تعرق بیشتر ‌شود و باتوجه به وضعیت خشکسالی گیاه به آب بیشتر نیاز داشته باشد. عامل دیگر به نحوه بارش‌ها باز می‌گردد. در سال‌های اخیر بارش‌های برف باتوجه به گرم شدن زمین به باران تبدیل شده است و کم کم باران‌هایی که پیش از این به ۲۰ بار بارش تقسیم می‌شدند حالا به نصف رسیده است. این بارش‌ها گاهی بیشتر از حد معمول و گاهی به صورت نم فرود می‌آیند. در مواقعی که به دلیل خشک سالی و گرم شدن هوا با پوشش گیاهی  ضعیفی روبه‌رو باشیم هنگامی که باران می‌آید به روان آب‌ها تبدیل و سپس باعث فرسایش خاک می‌شود که رفته رفته پوشش گیاهی هم از بین می‌رود.

وی در همین مورد اضافه کرد: در چنین وضعیتی پوشش گیاهی در بسیاری از مناطق بین ۳ تا ۷ درصد ظرفیت چرای دام‌ها را اضافه کردند و باعث شده که پوشش گیاهی را خودمان از بین ببریم. از سوی دیگر در مناطق جلگه‌ای سد زده‌اند. توجه داشته باشید که پیش از این با دو بار جاری شدن سیل آب زمین‌ها سیرآب می‌شدند و همچنین باعث مرطوب شدن خاک هم می‌شد و گیاه هم رشد معمولی خود را داشت و مشکلی هم رخ نمی‌داد ولی اکنون به دلیل سدسازی‌ها مقابل رسیدن آب به جلگه‌ها را گرفته‌ایم و همین عاملی شد تا همه جلگه‌های ایران در جنوب کشور تبدیل به کانون‌های تولید گرد و غبار بشوند.

این مقام مسئول با اشاره به اقدامات مشترک همسایگان برای تخریب اکوسیستم منطقه گفت: همین کاری که ایران انجام داده است همسایگان هم انجام داده‌اند. یعنی مانند وضعیت کنونی قره قم و پس از آن دریاچه آراد و کانال‌هایی که در آنجا احداث شده است همه آب را به زمین‌های زراعی می‌کشاند و دیگر آبی به جلگه‌ها نمی‌رسد. مثالی دیگری می‌زنم در تالاب میانکاله و خلیج گرگان آمدیم برای تامین آب زمین‌های زراعی اقدام به زه کشی کرده‌ایم ولی با این کار باعث خشک شدن تالاب‌ها شدیم که در ادامه آنها هم تبدیل به کانون گرد و غبار شدند. مجموعه‌ای از مشکلات طبیعی و تخریب‌های که خودمان انجام دادیم و با هدف توسعه منابع آبی با بی تدبیری شروع به سدسازی کردیم تا مشکلات محیط زیستی ما به اینجا کشیده شود. همه این عوامل نشان می‌دهد که در حوزه محیط زیست هیچ وقت به آینده نگاهی نداشتیم و با اهداف طولانی مدت به آینده نگاه نکردیم. 

معاون سازمان محیط زیست در مورد وضعیت خشکسالی کشور عراق ادامه داد:  اگر نگاهی به وضعیت کشور عراق بیندازید می‌بینیم که توسعه سدسازی در ترکیه مقابل ورود سیلاب به این کشور را گرفته است و می‌بینیم که ترکیه تنها به میزانی که آب، تنها باعث تر شدن رودخانه ‌شود سدها را باز می‌گذارد و به همین دلیل تالاب‌ها آبگیری نمی‌شود و دیگر از دجله و فرارت آب به داخل جلگه‌ها نمی‌رود

وی با ابراز تاسف از سیاست‌های کشورهای منطقه در مورد آب و عدم همکاری با یکدیگر خاطرنشان کرد: اگر وضعیت کنونی همینطور ادامه داشته باشد فرسایش‌ها و گرد و خاک‌ها افزایش پیدا می‌کنند. به غیر از دولت ترکیه، افغان‎ها در هرات مشغول سدسازی هستند البته فراموش نکنیم که آنها چند سد دیگر هم احداث کرده بودند که باعث جلوگیری از به جریان افتادن سیلاب‌ها شده‌اند، به همین دلیل در آن قسمت هم با افزایش کانون‌های گرد و غبار  بیشتری روبه‌رو خواهیم شد. گرد و خاک در همه کشورهای جهان وجود دارد که تنها راه حل آن همکاری کشورهای همسایه است اگر هرکسی بخواهد با سیاست‌های خودش مشکل خود را حل کند امکان ندارد بتوانیم مشکلی را برطرف کنیم. 

تجریشی در پاسخ به اینکه با توجه به شرایط کنونی خلاء دیپلماسی محیط زیست چقدر احساس می‌شود گفت: جای این خلاء بسیار خود نمایی می‌کند. باید به این نکته اشاره کنیم که همین موضوع گرد و غبار می‌تواند یک همبستگی بین کشورهای همسایه به وجود بیاورد. این یک پتانسیل خدادادی است که برای دوستی بیشتر و صلح منطقه باید از آن استفاده کرد. اگر نشست‌های محیط زیستی بین کشورها صورت بگیرد همه می‌دانند که مشکل کجا است و برای برطرف کردن آن چه راه کارهایی وجود خواهد داشت. باید در این نشست‌ها به این موضوع رسیدگی کرد که آب‌هایی که از بالا دست می‌آید آیا برای کشاورزی باید از آن استفاده کرد و یا برای زنده نگاه داشتن محیط زیست؟ در رابطه با کانون‌های گرد و غبار باید با همکاری همه همسایه‌ها به علت آن برسیم که دلیل‌ش چه بوده است و چه راه کاری دارد. در این بین به غیر از عوامل طبیعی و همچنین سدسازی‌های غیر اصولی باید به عواملی مانند ظهور داعش در عراق اشاره کنیم که یکی از عوامل به وجود آمدن این وضعیت است زیرا حضور آنها باعث شده تا مردم جنگ‌زده ارضی کشاورزی خود را رها کنند و هم خودشان آواره شوند و هم زمین‌ها به کانون گرد و غبار تبدیل شود.

وی با انتقاد از اینکه در این وضعیت آبی کشور متولی مشخصی برای رسیدگی وجود ندارد ادامه داد: همه مسائل مربوط به آب در کشور ترکیه از طریق وزارت امور خارجه پیگیری می‌شود و این می‌رساند که وزارت امورخارجه ترکیه مسائل مهم مربوط به آب را پیگیری می‌کند نه مانند ایران که سازمانی به نام آب دارد! در ایران ارگان‌های متفاوتی داریم که در موضوع آب دخیل هستند و تصمیم‌گیری می‌کنند مانند سازمان محیط زیست و وزارت نیرو که مدیریت آب‌های رودخانه‌ها را بر عهده دارد و همچنین وزارت امور خارجه هم به تازگی با دستور رییس جمهور وارد کار شده است. این خود نشان دهنده آن است که در داخل کشور نمی‌توان موضوع به این مهمی را سازماندهی کرد و اینکه چگونه باید علت این بحران را شناسایی کنیم و سپس با دیپلماسی و پیگیری به برنامه اجرایی تبدیل کنیم. به نظر شخصی من در حوزه آبی ایران هنوز در حال تجربه کردن هستیم و باید بدانیم که موضوعات مربوط به آب مسائل آسان و پیش و پا افتاده‌ای نیست. 

معاون سازمان محیط زیست با اشاره به نوع نگاه دولت مردان منطقه و همچنین مسئولان پیشین ایران در قبال حل چالش آب گفت: همه کشورها مسائل مربوط به آب را بسیار جدی می‌گیرند، به‌عنوان مثال زمانی که هند و پاکستان وارد جنگ شدیدی شد بودند هم زمان کارگروه‌های در حوزه آب برای حل بحران با یکدیگر در حال مذاکره بودند حتی اگر به تاریخ سیستان نگاهی بیندازیم می‌بینیم که وزیر امور خارجه ایران در زمان نخست وزیری جمشید آموزگار یک ماه را در سیستان به‌سر برد تا مشکل آب را برطرف کند و همچنین  امیرکبیر در رابطه با همین مشکلات چند ماهی را در سیستان می‌گذراندند و در واقع ساکن آنجا می‌شدند زیرا موضوع مهمی بود که احتیاج به بررسی از نزدیک داشت. متاسفانه اکنون تنها در حد حرف به مسائل دیپلماسی محیط زیست ایران اهمیت می‌دهیم ولی در عمل چیزی برای ارائه دادن و بهبود شرایط نداریم.

وی ادامه داد: برای حل این بحران به برنامه مدونی نیاز داریم زیرا در داخل کشور بر سر بسیاری از مسائل اختلاف نظر وجود دارد. هنوز به صورت مشخص نمی‌دانیم که ترکیه چقدر در مورد پدیده گرد و غبار مقصر است چون هر کدام از ارگان‌ها یک آماری اعلام می‌کنند، وزارت امور خارجه هم که کارشناسی در این امور ندارد و باید از طریقی این آمارها را به دست بیاورد.

این مقام مسئول در پایان با تاکید بر اینکه ایران نیاز به یک دیپلماسی محیط زیست متشکل از کارشناسان و متخصصان این حوزه دارد گفت: قبل از برجام چند جلسه بسیار مهم و خوبی را با افغان‌ها برگزار کردیم ولی باید بدانید که در خصوص گرد و غبار که همه منطقه را درگیر کرده است نمی‌توان مانند برجام عمل کرد. مشکل اساسی این است که در افغانستان هنوز دولت مشخصی برسرکار نیست. در حوزه محیط زیست حتما باید یک دیپلماسی محیط زیستی قدرتمند داشته باشیم و با اهداف مشخص و طولانی مدت بدانیم که با هر کشوری در مورد چالش‌ها محیط زیست چگونه باید مذاکره کنیم و نیاز‌های که بر اساس صورت مسئله کشور باشد را بشناسیم. پیچیدگی دیگری که وجود دارد این است که منابع آبی ایران برای عراق بالادستی محاسبه می‌شود و برای افغانستان پایین دست، در این مورد باید به نوعی عمل کنیم که برنامه‌ها دچار اختلال نشود این وضعیت کار را پیچیده‌تر می‌کند و می‌رساند که باید در این حوزه تنها افراد متخصص ورود پیدا کنند. از دانشکده‌هایی مانند دانشکده وزارت امور خارجه پژوهشکده وزارت نیرو و ... برای تعلیم متخصصان دیپلماسی محیط زیست باید استفاده کنیم ولی این دو وزارتخانه الگویی برای رسیدگی به وضعیت آب کشور را ندارند. در پایان یادآور می‌شوم که کارشناسان و محققیان در حال طرح و پی‌ریزی دیپلماسی محیط زیست هستند.