قدمگاه در استان خراسان رضوی

در طول تاریخ اسلامی ، در بسیاری از ممالک اسلامی مکان های متعددی به نام ( قدمگاه ) یا محل و جایگاه قدم پیغمبر (ص ) و ائمه اطهار ( ع ) شهرت یافته اند که مشهور ترین آنها قدم الشریف در قبه الصخره ی بیت المقدس است که قدمگاه حضرت محمد است که از آنجا به معراج رفته است . وجه تسمیه ی قدمگاه رضوی نیشابور سنگ مربعی شکل سیاه رنگی است که ابعاد آن تقریبا 50*50 است .

شهر قدمگاه هم اکنون مرکز بخش زبرخان شهرستان نیشابور می باشد که در 24 کیلومتری شرق نیشابور قرار دارد . و در کنار بزرگراه آسیایی نیشابور مشهد واقع شده است و در استان خراسان رضوی قرار دارد .

یاقوت حموی سفرنامه نویس معروف از این مکان با نام قریه ی حمراء نام می برد و همچنین شیخ صدوق از آن با عنوان سرخک یاد می کند . اگر به بالای تپه های مجاور قدمگاه برویم علت را متوجه می شویم . چون خاک عمده ی این منطقه از جنس رس می باشد که سرخ رنگ است و خاکی مناسب برای سفالگری . در بسیاری از متون هم از این منطقه با نام اسپریس یاد شده است که به خاطر جاری بودن مجموعه قنات های اسپریس بوده است و همواره در مسیر شاهراه ارتباطی بین نیشابور و مرو اولین منزلگاه مسافرین بوده است . که پس از حضور حضرت امام رضا ( ع ) در این مکان و رقم خوردن شادمانه ترین لحظات مردم نیشابور به احترام قدوم ایشان به قدمگاه شهرت یافته است .

باغ قدمگاه در زمان شاه عباس اول صفوی احداث شده است و به دستور وی 28 درخت کاج نیز در آن زمان در آن کاشته شده است . ( که البته کتابخانه ی آستان قدس سال ها بعد یعنی در زمان اوایل پهلوی به خدمت این درختان رسید و می توانید این درختان را در قفسه های کتابخانه ی آستان قدس رضوی ببینید . البته اگر پس از جایگزین کردن قفسه های فلزی آنها را دور نینداخته باشند ) و پایان ساختمان بقعه ی قدمگاه و حمام و رباط جدول کشی باغ مربوط به شاه سلیمان صفوی بسال 1091 هجری قمری است . این باغ در زمان صفویان جزو باغ های معتبر و زیبای ایران بوده است که در دوره ی قاجاریه و پهلوی به صورت جدی دچار آسیب دیدگی و بعضا غارت های شدید قرار گرفته است و باغ آن آبادانی گذشته را ندارد ولی هنوز هم از صفای آن کاسته نشده است .

در زمان ساخت این بقعه توسط شاه عباس اول سیستم آبرسانی خاصی در نظر گرفته نمی شود زیرا نهر های فراوانی آنرا آبیاری می کرده اند و نیازی به آبیاری مصنوعی نبوده است و در دهه های اخیر است که این محل نیاز به آبیاری از منابع دیگر را پیدا کرده است . رود درود و مجموعه قنات های اسپریس در گذشته وظیفه ی آبیاری اشجار آن را بر عهده داشته اند . که به مرور رود اول بسیار کم آب شده و قنات ها هم در حال حاضر خشکیده اند . در ایوان جنوبی باغ مقرنس زیبایی به کار رفته است و در گذشته ایوان شمالی هم ( که اکنون وجود ندارد ) دارای این مقرنس کاری بوده است که با نادانی مسوولین وقت اداره ی اوقاف نیشابور در جریان مرمت بنا در دهه ی 40 آسیب میبیند و از بین می رود .

این بنا به همراه امامزاده محروق از معدود بنا هایی در نیشابور هستند که می توان هنر گره چینی را در پنجره های آن دید ( گره چینی پنجره ی مشبکی است از جنس چوب که در آن حتی یک میخ و یک قطره چسب به کار نرفته است و اجزای پنجره به صورت گوه در هم فرو می روند و از لحاظ هنری یکی از جلوه های هنر اصیل ایرانی است که متاسفانه در ایران رو به نابودی است .) دور تا دور بقعه هم با کاشیکاری معرق و بخش های تازه تر با کاشی کاری هفت رنگ تزیین شده است . در داخل بقعه هم آیه هایی از سوره ی مبارک فتح و احادیثی از پیامبر در مورد زیارت امام رضا ( ع ) آورد شده است و نهایتا حدیث سلسله الذهب که از مفاخر نیشابور در تمام دوران است .

سقف و دیواره های داخلی بنا هم که با نقاشی ها و زرکوب های زیبا تزیین شده و به تازگی بر روی قسمتی از دیوار که سنگ بنای قدمگاه در آنجا نصب شده ضریحی قرار داده اند و مردم از پشت ضریح به زیارت جای پای امام رضا ( ع ) می پردازند . تا 30 سال پیش در این بقعه آتشدانی برنجی بوده که در آن 6 ردیف 3 تایی شمع قرار می گرفته و مربوط به زمان صفویه بوده است که بخوبی می شده سیستم نوررسانی زمان صفویه را در آن مشاهده کرد که تصویر آن در صفحه ی 356 کتاب آثار باستانی خراسان نوشته ی مرحوم مولوی بسال 1352 آمده و هم اکنون مثل بسیار دیگری از آثار یا از بین رفته است یا در جایی دیگر نگهداری می شود که کسی از آن باخبر نیست .

این باغ در دامنه جنوبی کوهستان « بینالود » در میان کاسه ای که از پیوستن دو تپه به وجود آمده و رو به دشت نیشابور قرار گرفته‌ است . باغ، از سمت جنوب توسط خیابانی شمالی جنوبی به جاده نیشابور مشهد اتصال می‌ یابد . از نیشابور حدود ۲۴ کیلومتر و از مشهد حدود ۱۰۰ کیلومتر فاصله دارد . این مکان ، به عنوان جایگاهی مقدس از سابقه طولانی برخوردار است و منشا آن به دوران پیش از اسلام باز می گردد .

گر چه عملکرد آغازین این مکان هنوز مشخص نشده ‌است . این باغ را زمانی منسوب به شاهپور کسری سپس حضرت علی و سپس امام رضا دانسته‌ اند . وجه تسمیه قدمگاه ، با توجه به سنگی سیاه است که جای دو پا بر روی آن نقش بسته ‌است و زمانی با نام قدمگاه حضرت علی و زمانی امام رضا معروف گردیده ‌است . آمد .

در ضلع شرقی بقعه ، چشمه ای است که همچنان آب دارد و مردم به خاطر وضو گرفتن امام رضا ( ع ) با این آب برای این چشمه احترام خاصی قائل هستند .

دیگر اماکن قدمگاه :

کاروانسرا و رباط قدمگاه : با اهداف تجاری و امنیتی دوران صفویه که بعد ها بیشتر نقش زائر سرا را به خود می گیرد .

حمام : که از گذشته با توجه به قرار گرفتن در سر راه نیشابور به مرو وجود داشته است و از زمان ساخت بقعه به بعد نقش آن پررنگ تر شده است .

آب انبار : که نیاز های اهالی و مجاورین را برآورده می کرده است .

قلعه ی قدمگاه ( اسپریس ) : که هم اکنون در محله ی گلستان شهر قدمگاه قرار دارد و بر روی تپه ای قرار داشته و هم اکنون فقط دیواره هایی از آن باقی مانده است . از درون باغ هم می توان خرابه های آن را بر فراز کوه دید .

منبع:وفاق