دیگر از هامون ، هفتمین تالاب بین‌المللی جهان خبری نیست/منبع آب دائمی برای هامون ضامن مهار ریزگردها

تا چشم کار می‌کند شنزار است و بوته‌زار. زمین خشک است، خیلی خشک. وزش باد، گردوغبار را در هوا پراکنده می کند و نفس کشیدن را مشکل. در نواحی نزدیک به شهر اما درختان گز و تاغ و نهال‌های دست کاشت در فاصله‌های معینی از هم قرار گرفته‌اند. اینجا شنزارهای نیاتک در حومه شهرستان هیرمند است در منطقه سیستان. شهرستان هیرمند در شرق زابل قرار دارد و از شمال به دریاچه هامون می رسد. بعضی از بومیان این منطقه به علت کم آبی، اراضی کشاورزی خود را رها کرده اند به طوری که از ۶۰ هزار هکتار اراضی کشاورزی تنها ۲۰ هزار هکتار کشت می‌شود. آنان که مانده‌اند، اغلب دامداری می‌کنند با هزار بیم و انتظار. از سال ۹۲ کانال آب در میان شنزارها و درختان و نهال‌های دست کاشت این منطقه برای آبیاری و بهبود کیفیت پخش سیلاب توسط اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان هیرمند احداث شده و آن طور که مهندس محمدرضا بارانی‌زاده رییس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری این شهرستان می‌گوید، کشاورزان و دامداران هم حاضر شده‌اند برای کمک به پوشش گیاهی و جلوگیری از بیابانزایی، هرازگاهی مقداری از حقابه خود را روانه این کانال کنند. با این همه، پدیده بیابانزایی گریبان سیستانی‌ها را گرفته است. بعضی از روستاییان، بی‌تاب از این همه رنج و کم آبی، مجبور به کوچ از خانه‌هایشان شده‌اند.

جاده را دنبال می‌کنیم. کیلومترها دورتر به دریاچه می‌رسیم. به ناگاه پیکر بی‌جان هامون را زیرپای خود حس می‌کنیم. دیگر از آن هامون پرآب و پرآوازه که زمانی هفتمین تالاب بین‌المللی جهان و منبع غذای مردم سیستان بود، خبری نیست.آن هامونی که صیادان از دامن سخاوتمندش سالانه ۱۵ هزار تن ماهی صید می‌کردند، اکنون در فهرست یکی از مهمترین کانون‌های بحرانی فرسایش بادی جای گرفته است

خشکسالی‌های شدید و پی‌درپی طی ۱۷ سال اخیر و قطع جریان آب رودخانه هیرمند از افغانستان، هامون را از نفس انداخته. باورش مشکل است. از نزدیک باید دید. وقتی شرایط را از نزدیک می‌بینی، متوجه وخامت اوضاع و نگرانی‌ها در مورد خطرات پدیده بیابانزایی می‌شوی. مهندس خداکرم جلالی رییس سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، بارها در مورد آثار گسترش بیابانزایی و گردوغبار بر نابودی شهرها و روستاها هشدار داده و تلاش کرده است نظر مردم، دولتمردان و نهادهای مختلف را به این موضوع و مشارکت هرچه بیشتر درکنترل این پدیده جلب کند. این سازمان اما دست تنها، طرح‌هایی را برای مقابله با بیابانزایی و مهار کانون‌های بحرانی ریزگردها در استان سیستان و بلوچستان نیز انجام داده است که می‌توان به مالچ پاشی تپه‌های شنی، اجرای طرح‌های بادشکن در مزارع سبز برای تثبیت شنزارها، پخش سیلاب و نهال‌کاری اشاره کرد

طی دو سال اخیر هم سطح اجرای طرح‌های اصلاح، احیا و حفاظت از عرصه‌های منابع طبیعی و دریاچه هامون با مشارکت مردم افزایش یافته است .چندی پیش سازمان جنگل ها براساس تفاهم‌نامه‌ای، حفاظت از عرصه‌های مرتعی دریاچه هامون صابری در سطح ۴۵۰ هزار هکتار را به مرتعداران و بهره‌برداران واگذار کرد تا در شرایط فعلی و خشکیدگی هامون، دست کم از برداشت‌های بی‌رویه پوشش گیاهی و تاحدی از انتشار ریزگردها در ناحیه هامون جلوگیری شود حاشیه جنوبی هامون، سبز می‌شود.

دریاچه بین‌المللی هامون ۵۷۰ هزار هکتار مساحت دارد و از سه بخش «هامون پوزک» در شمال شرقی، «هامون صابری» در شمال و «هامون هیرمند» در غرب و جنوب غربی سیستان تشکیل شده و ظرفیت آبگیری آن ۶ میلیارد متر مکعب است.

اکنون در وضعیت بی‌آبی،قسمت هایی از هامون کم و بیش جایگاه گیاهان بومی منطقه شده و با اجرای طرح‌های اداره منابع طبیعی سیستان و جنگل‌کاری بیابانی، درختان گز در قسمتی از حاشیه این دریاچه، قد برافراشته‌اند.

بارانی‌زاده رییس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان هیرمند که در بازدید از دریاچه هامون قلب دوم سیستان، ما را همراهی می‌کند، از اجرای طرح نهال کاری و کمربند سبز در حاشیه جنوبی این دریاچه می‌گوید، طرحی که کل طول آن ۱۰۰ کیلومتر پیش‌بینی شده است و عرضش بستگی به شرایط منطقه، کم و زیاد می‌شود.

وی اضافه می کند: تاکنون ۲ هزار هکتار از حاشیه هامون در منطقه شهرستان هیرمند، نهال‌کاری و آب آن از چاهی که در کف دریاچه حفر شده تامین می شود

به گفته بارانی‌زاده، اینجا درختان گز برای استقرار باید در سال نخست ۱۲ دور آبیاری شوند و این آبیاری باید سه تا پنج سال ادامه یابد

از قرار معلوم، عمده فعالیت‌ها برای مهار فرسایش بادی در هامون صابری صورت می‌گیرد، زیرا کوچکترین تغییر در اکوسیستم آن، بر روستاهای پایین دست دریاچه تاثیر می‌گذارد

.به باور سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور، نهال کاری و عملیات بیابانزایی در بستر و عمق دریاچه که منشا اصلی ریزگردها است با مشکل حقوقی مواجه است و از طرفی از منابع آب در سال‌های آینده نمی‌توان اطمینان داشت.

مهندس پرویزگرشاسبی معاون سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور گفته تا زمانی که یک منبع آب دائمی برای دریاچه هامون تضمین نشود، نمی توان برای مهار ریزگردها در کف آن برنامه‌ریزی کرد.

نجات هامون با تامین حقابه رودخانه هیرمند افغانستان هامون چشم انتظار آب رود خانه هیرمند است.رودخانه های کوچک دیگری هم به او راه دارند ،اما گرمای شدید و وزش بادهای معروف ۱۲۰ روزه سیستان، بخش اعظمی از آن را تبخیر می کند.طبق قراردادی میان ایران و افغانستان در سال ۱۳۳۴ میزان حقابه هامون ۸۵۰ میلیون متر مکعب در سال تعیین شده و این حقابه سال‌هاست که قطع شده است.

بسیاری از مسوولان و کارشناسان، عامل عمده خشکیدگی دریاچه هامون را بستن آب رودخانه هیرمند که از خاک افغانستان سرچشمه می‌گیرد، می‌دانند.

رییس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان هیرمند معتقد است، خشکسالی ۴۰ درصد و جلوگیری از ورود حقابه هامون از رودخانه هیرمند توسط افغانستان ۶۰ درصد بر خشک شدن این دریاچه نقش داشته است

بارانی‌زاده می‌گوید: مشکل فرسایش بادی در دریاچه هامون فقط با تامین حقابه رودخانه هیرمند و تامین آب حل می‌شود ضمن آن که این تالاب به مدیریت یکپارچه جامع هم نیاز دارد.

وی، بیابانزایی در بالادست دریاچه هامون را موضوعی فراملی می‌داند و خواستار ورود وزارت امور خارجه به این مسأله و برنامه‌ریزی برای دریافت حقابه دریاچه هامون از رودخانه هیرمند افغانستان است. این در حالی است که برخی از کارشناسان و مسوولان مانند مهندس رضا نجفی رییس سازمان جهادکشاورزی استان سیستان و بلوچستان اساساً قرارداد ایران و افغانستان در سال ۱۳۳۴ برسر میزان حقابه هامون را نامتعادل می‌خواند. وی حقابه ۸۵۰ میلیون متر مکعبی رودخانه هیرمند را برای هامون تشنه، کافی نمی‌داند و نگاهش به افزایش مقدار حقابه است.

دست‌اندرکاران از وزارت امور خارجه و سازمان محیط زیست می‌خواهند که نقش پررنگ‌تری در احیای دریاچه هامون ایفا کنند و با تمرکز بیشتر بر حل این مسأله، هامون را تنها نگذارند