همایش دو روزۀ "رسانه و مناسک" در دانشگاه صدا و سیما برگزار شد

 

حجت الاسلام والمسلمین دکتر حمید شهریاری دبیرکل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، نیز در نخستین همایش علمی رسانه و مناسک که در دانشگاه صدا و سیما برگزار شد، ضمن قدردانی از برگزاری این همایش اظهار داشت: کلمه مناسک و مشتقات آن ۷ بار در قرآن آورده شده است که یک معنای عام دارد و گاهی به معنای قربانی، یا حج و گاهی به معنای عبادت مطلق است.
وی افزود: کلمه عبادت، اختصاصی به کلماتی که منصوص و معین شده است، ندارد. اصولا اسلام برای عده ای از افراد حسن سلیقه قائل شده است که هر کاری را که انجام می‌دهند به قصد قربت انجام می‌دهند؛ بنابراین اینگونه نیست که ما بگوییم عبادت تنها در ابواب فقهی 50 گانه معرفی شده است، خیر ما می‌توانیم تمام اعمال روزمره مان را به قصد قربت و مخلصانه انجام دهیم.
دبیرکل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی خاطر نشان کرد: در سنت اسلامی عباداتی که مشهور و معروف است و به عنوان اساس و بنیاد دین تلقی شده است، عبارتند از 1- نماز، 2- روزه 3- خمس و زکات4- جهاد اسلامی و حج که در روایت ما به عنوان اصول خمسه دین هم در بین شیعه و هم در بین اهل سنت، تلقی می‌شود.
حجت الاسلام والمسلمین حمید شهریاری تصریح کرد: نماز از آن جهت منسک هست که به قصد قربت انجام می‌شود و جزء رکن واجب در دین اسلام است، آیا این عبادت و منسک می‌تواند صفت رسانه ای داشته باشد؟ آیا میتوانیم بگوییم منسک و یا مناسک رسانه ای؟

وی با طرح این سؤال افزود: همانطور که گفتیم یکی از مختصات منسک این است که به قصد قربت انجام شود و در مقابل باید بررسی کنیم که مختصات رسانه چیست؟ رسانه مولفاتی دارد که شامل پیام، مخاطب، زمان و مکان است، ما میخواهیم این 4 مولفه را با نماز بسنجیم و ارتباطات آنان را پیدا کنیم. اولین موضوع آن پیام است ما در نمازمان به خدا پیام میفرستیم، بنابراین این دو در این مورد باهم ارتباط دارند. ما در نماز همچنین پیامبر خدا(ص) را مخاطب قرار می دهیم و در انتهای نماز هم به آل پیامبر(ص) سلام و درود می فرستیم، بنابراین اینها پیامهای سه گانه ای است که در نماز به سه دسته از مخاطبین ارسال می‌شود.
حجت الاسلام والمسلمین دکتر شهریاری تصریح کرد: اینکه ما بتوانیم تشخیص دهیم که ارسال پیام در رسانه یک محدوده زمانی دارد و به آن پایبند باشیم، خیلی خوب است، همانند نماز که باید در زمان مشخصی خوانده شود و در غیر این صورت قضا می‌شود. همه اینها نقاط اشتراک میان نماز و رسانه است. برای مثال نمازی که به صورت جماعت خوانده می‌شود در راستای شبکه سازی بوده است و باید گفت، مناره ابزار رسانه ای در سنت اسلام است.
وی در ادامه به مفهوم حج اشاره کرد و گفت: حج واقعا یک منسک رسانه ای است، چرا که باید در ایام معینی انجام شود، زیرا قرار بوده است، از این مناسک پیامی‌به جامعه اسلامی ارسال شود. ما در میقات ها که دایره ای در اطراف مکه هستند، می‌بینیم هرکسی که میخواهد به آن برسد باید لباس مشخصی بر تن کند و احرام کند. بنابراین این یک تمثیلی از روز قیامت است که همه از کفن‌هایشان بیرون می‌آیند و به سوی متنهای مبدایی که از آن آمده اند، می‌روند که همان خداوند متعال است.

دبیرکل مجمع تقریب در همین خصوص ادامه داد: طواف یکی از مناسک امروز حج است؛ همه قرار است باهم گرد یک نقطه بچرخند؛بنابراین این یک پیام و رسانه است و فقط عبادت نیست. در واقع حج اثرات رسانه ای، تاثیرگذار و فرح بخش دارد و این هم از مختصات رسانه ای است که در دل حج نهفته است.
حجت الاسلام والمسلمین شهریاری با بیان اینکه حج، فرهنگساز است و تربیت انسان را در دست دارد، تصریح کرد: ما مناسک را رسانه ای می‌بینیم و این مناسک همواره از نگاه مکتب اهل بیت(ع) واجد یک راس، یعنی راس ولایت است. ولایت محور تمام مناسک رسانه ای است. در روایات ما آمده است، نمازی که امامت و ولایت نداشته باشد، درست نیست. بنابراین اعتقاد مکتب اهل بیت(ع) بر این است که ما ولایت پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) را بر دوش خودمان داریم و به این خاطر می‌توانیم به خدای خودمان تقرب پیدا کنیم، چرا که تقرب به خدا یعنی اینکه خداوند متعال یک ریسمانی را از آسمان فرستاده است و دستور اعتصام را به همه داده است و یکپارچگی تحت ولایت اولیای الهی صورت گیرد.
دبیرکل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی خاطر نشان کرد: ما امروز شاهد هستیم که کشورمان تحت ولایت اولیاء الله به دست امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری شکل گرفته است و منسکی که ما به آن قائل هستیم، تمسک به ریسمان پیامبر (ص) و اهل بیت(ع) است.

وی در ادامه به تصاعد شبکه ای اشاره کرد و گفت: امروز شبکه‌های اجتماعی دارای یک تصاعد شبکه ای هستند و در آنجاست که قدرت انسان‌های منفرد، قدرت حاکمیت یک کشور را تحت فشار قرار می‌دهد.
حجت الاسلام والمسلمین دکتر شهریاری در خاتمه سخنان خود عنوان کرد: حاکمیت رؤسای سازمانهای شبکه‌های اجتماعی، قدرت حاکمیت ها را در همه جای دنیا محدود و یا کم کرده اند

سید سعیدرضا عاملی، عضو هیات علمی دانشگاه تهران دیگر سخنران این مراسم بود که در ابتدای سخنان خود عنوان کرد: صنعت رسانه، نوعی نظام ارتباطی است، ارتباطات از نظر من نوعی الگوریتم محسوب می‌شود. تمام برنامه‌هایی که در زبان‌های مختلف برنامه‌نویسی تولید میگردد از نظام الگوریتمی پیروی می‌کند و ارتباطات هم خود نوعی الگوریتم است. ما هر سطحی از ارتباطات را بخواهیم تحلیل کنیم (فردی، گروهی یا اجتماعی) باید به این نظام الگوریتمی آگاه باشیم و روابط بین آن را پیدا کنیم.

وی افزود: اختلال ارتباطی که به وجود می‌آید و سبب ایجاد برداشتی غلط از موضوعی می‌شود به دلیل اختلال در منبع ذهنی فرد یا اجتماع است.در ارتباطات فرهنگی زمانی که قومیت گرایی مطلق وجود دارد، ما میگوییم که فرد بینایی و شنوایی خود را از دست می‌دهد و سبب می‌شود که دیگران را منبعی از بدی بپندارد.

این استاد دانشگاه تصریح کرد: رسانه سنتی با توجه به اینکه شی محور است، زمانی که در عرصه رقومی فعلی قرار می‌گیرد با چالش مواجه می‌شود. ما در این فضای ارتباطی رقومی با نظام الگوریتمی مضاعفی روبرو هستیم که ارتباط مناسک با این نظام را در ادامه بررسی می‌کنیم.

دبیر پیشین شورای عالی انقلاب فرهنگی تأکید کرد: مناسک امری تکرار شونده و جمعی است که جمعی نسبت به آن دلدادگی دارند، برای مثال فرد زمانی که اربعین را تجربه می‌کند یا توسط قاب رسانه آن را می‌بیند، ناخودآگاه به گفتن «ای کاش» می‌پردازد. عزاداری سیدالشهدا، ولادت و شهادت امامان معصوم یا حج‌ همه از مصادیق مناسک هستند. مناسک امری بازنمایی شده است که حداقل دو وجه دارد و زمانی که وارد رسانه می‌شود، ضلع سوم شکل می‌گیرد. زمانی که بازنمایی شکل پیدا می‌کند، ناخودآگاه اختلال در انتقال پیام شکل می‌گیرد، برای مثال تفاوت‌های موجود در مقتل‌خوانی‌های موجود برای سید الشهدا و روایت آن را مشاهده کنید.

عضو هیأت علمی دانشگاه تهران خاطرنشان کرد: لذا هر نوع از بازنمایی اعم از نمایش و کتاب تا بازتاب به وسیله متاورس دچار حدی از اختلال است که گریز ناپذیر هست، البته این به معنای جدا شدن از جهان تصویر نیست، انسان ابتدا تصور می‌کند، بعد سخن می‌گوید بنابراین امکان کنار گذاشتن آن وجود ندارد. مناسک به انسان احساس خوش و گرما می‌دهد، برخلاف عموم پدیده‌های امروز که سرد هستند 

وی در ادامه عنوان کرد: بازنمایی زمانی که قدرتمند اتفاق می‌افتد، نماد و نمایندگی ایجاد می‌کند، برای مثال مناسکی به عنوان نماینده سالکان نسبت به سیدالشهدا مطرح می‌شود. باید بپذیریم که در امور رسانه هم امکان خطا وجود دارد همانطور که ما در فقه خود امکان وجود پیام‌ را می‌پذیریم. کشتارهای این سال‌ها علیه مسلمان تحت تأثیر فضای اسلام هراسی بود. قدرت بازنمایی به قدری زیاد است که هیتلر ابتدا موضوع جداسازی را طرح کرد، بعد از آن به مفهموم همانند سازی پرداخت.

این عضو شورای عالی فضای مجازی اضافه کرد: گاهی تکرارها، معنا را تنزل می‌دهد، گاهی ما چنان در تکرار زیاده روی می‌کنیم که قدرت خود را از دست می‌دهد. رسانه باید از طرح این انگاره که مناسک همه دین است به شدت اجتناب کند. رسانه صرفا پیام نیست، محیط و زیست بومی است که ما در آن زندگی می‌کنیم، برای مثال به سرایت لهجه یک محصول رسانه‌ای به بدنه جامعه توجه کنید، رسانه محملی برای انتقال پیام دینی است.رویکرد شکل گیری رسانه اجتماعی که تحت تاثیر شبکه‌های اجتماعی شکل گرفته است، سبب می‌شود همه باهم ارتباط بگیرند.

عضو هیـأت علمی دانشگاه تهران تصریح کرد: بنده در اینجا میخواهم از رویکرد دوفضایی صحبت کنم، متاورس در حال تلاش برای دریافت واقعیت تجربه شده در دنیای حقیقی در فضای مجازی است، متاورس دنبال تکرار اول در جهان دوم با همه حواس پنجگانه است به همین جهت شرکت‌های بزرگی هم در این کار سرمایه گذاری کردند.امروز ۵۰ درصد مخاطبان متاورس زیر ۱۳ سال هستند، این فناوری نخستین نمونه‌ای است که شروع آن در بازی است. متاورس اشتباه مشابه زندگی دوم کرد که هویت متفاوت از هویت واقعی ما ایجاد کرد، هویت دوم نباید به ایجاد جهان تصنعی ایجاد کند، زندگی تصنعی کردن سبب شکست متا شد، اینکه آواتاری متفاوت از واقعیت انسان ایجاد کند، در جهان متاورس نباید به احساس دوئیت دامن زد.

دبیر پیشین شورای عالی انقلاب فرهنگی تأکید کرد: موسسه جهانی صلح تخمین زده است که تا سال ۲۰۳۰، سالانه ۱۶ میلیارد دلار هزینه درمان بیماریهای روانی خواهد بود، یکی از دلایل بنیادی این افسردگی‌های گسترده بریده شدن از خدا است؛ چرا که واقعیت خود را مورد توجه قرار نمی‌دهد بنابراین اگر فضای مجازی بخواهد این دوئیت ها را تشدید کند، بحران افسردگی تشدید خواهد شد.

عضو شورای عالی فضای مجازی خاطرنشان کرد: برخی تلاش‌ها برای نزدیک کردن متاورس به زندگی واقعی حتی در ابعاد دینی ایجاد شده است، برای مثال کاربرها با آواتار خود، مناسک حج را بازسازی می‌کردند یا یهودی‌ها و مسیحیان هم در مناسک دینی خود این مسئله را در مقطعی وارد کردند.

وی در ادامه گفت: لزوما رسانه‌ای شدن مناسک تقویت دین نیست، در فضای دوم هم همین است، برای مثال نباید مسجد را به فضای متاورس کشاند تا فرد از رفتن به فضای حقیقی آن اجتناب کند،‌ بخشی از فعالیت‌ها حتما نباید به فضای دوم منتقل شوند اما تعدادی از آن‌ها باید ترکیبی اجرا شوند.

سعیدرضا عاملی در خاتمۀ عنوان کرد: نکته دوم این است که دین تلاش کند، دین به کالا تبدیل شود همچنین ما نباید در همه موارد نباید به نمایندگی ساز ی بپردازیم، تعدد نماد گاهی اوقات مناسب نیست، اسوه سازی های ما با برنامه ریزی شده است.به زعم بنده شخصیت‌های امام و رهبر معظم انقلاب از فرایند اسوه سازی مغفول مانده است و باید بیشتر به آن تلاش کرد. متاورس محدود به بازنمایی جنبه‌های نمایشی دینی است و نباید بیشتر از آن انتظار داشت.برجسته شدن معنویت گراها به دلیل خلا ایجاد شده در سال‌های گذشته است، لذا باید به گفتمان‌ها توجه کنیم و مرجعیت را به صورت حساب شده ایجاد نماییم

دکتر محمد هادی همایون عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق(ع) دیگر سخنران افتتاحیه این همایش بود که در ابتدای صحبت‌های خود عنوان کرد: نظام ظاهر و باطن نظام کلانی است که ما براساس آن جهان را تحلیل می‌کنیم، البته این مفهوم با حقیقت و مجاز متفاوت است، مجاز واقعیت ندارد اما ظاهر و باطن هردو وجود دارد و این نظام ظاهر و باطن توالی پیدا می‌کند تا به ذات قدسی الهی برسیم. در این نگاه باید ظاهر را به رسمیت بشناسیم؛ چرا که راه ورود به باطن است و در همه شوئن زندگی انسان جاری است، البته نباید این ظاهر محدود به خود بماند و تلاش نشود که باطن به دست بیاید.

وی در ادامه افزود: ما برای رسیدن به باطن نمی‌توانیم ظاهر را دور بزنیم, هرگز به باطن نمی‌رسیم، برای مثال ما اگر قرار بود همانند صوفیان به ظاهر محدود بمانیم، هرگز به باطن هم نمی‌رسیدیم.مناسک از نظر من ظاهری‌ترین جنبه‌ دین است، معتقدم اگر ظاهر (مناسک) درست طراحی شود تمام دین است اما رتبه آن پایین‌تر از باطن اصلی محسوب می‌شود، برای مثال معصومان و رسول اکرم (ص) آیینه بازنمایی ذات الهی با رتبه‌ای پایین‌تر هستند.

این استاد دانشگاه در خاتمه سخنان خود تصریح کرد: حج یکی از مناسکی است که قدرت بیانی دارد که امکان رساندن انسان به حقیقت عالم را دارد، مناسب‌سازی ما اگر بازتاب واقعیت باشد و همه ابعاد آن کامل باشد، می‌تواند به نوعی همه دین محسوب شود.ما هنوز رسانه انقلاب اسلامی را اختراع نکردیم و صرفا با رسانه موجود کار کردیم، قرار نیست تا پایان چنین باشد، باید مدلی مطلوب انقلاب اسلامی را چارچوب بندی و معرفی کنیم.

تجلیل از برترین مقاله‌های علمی ارائه شده به دبیرخانۀ همایش که از دانشگاه‌های صداوسیما، امام صادق‌(ع)‌، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، موسسه آموزش و پژوهش حضرت امام(ره)‌، مرکز تحقیقات سازمان صداوسیما و دانشجویان دانشگاه صداوسیما بودند برنامۀ بعدی مراسم افتتاحیۀ نخستین همایش "رسانه و مناسک" بود.

براساس اعلام دبیرخانۀ همایش اسامی نفرات برگزیدۀ نخستین همایش علمی "رسانه و مناسک" به شرح زیر است؛ 
ـ مقاله «گفتمان‌های رسانه و مناسک دینی؛ فرا تحلیل رویکردها و دیدگاه‌ها درباره مناسک رسانه ای» ارائه شده توسط دکتر حسن بشیر؛ عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق علیه السلام
ـ مقاله «ارزیابی سیاست ها و رویکردهای تلویزیون در حوزه مناسک دینی» ارائه شده توسط دکتر بشیر معتمدی؛ عضو هیأت علمی‌پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و دکتر مهدی منتظر قائم؛ عضو هیأت علمی دانشگاه تهران
ـ مقاله «مناسک رسانه ای از منظر آموزه‌های اسلامی»    دکتر سیدحسین شرف الدین؛ عضو هیأت علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)
ـ مقاله «واکاوی بازتاب آیین‌ها و مناسک در رسانه و بازخورد مخاطبان» محمدرضا رضایی بایندر؛ کارشناس ارشد روانشناسی؛ پژوهشگر مرکز تحقیقات صدا و سیما و دکتر ثریا احمدی؛ دکترای علوم ارتباطات عضو هیئت علمی جهاد دانشگاهی واحد شهید بهشتی
ـ مقاله «واکاوی جایگاه بایسته مناسک دینی در تولیدات رسانه ملی» دکتر سیدمحمدصادق مرکبی؛ عضو هیأت علمی دانشگاه صداوسیما